Türk Kültürü'nün Tarihi ve Tanımı

Türk Kültürü denildiği zaman akıllara ilk gelen terim FOLKLOR’dur.

FOLKLOR:  Folklor aslında en eski olan fakat en geç ortaya çıkarılan bilimdir.

Folk-Halk, Lore-Bilim kelimelerinden oluşan “Folklor” İngilizce bir terimdir. Eski Türkçe’de Budun Bilimi, Halkiyat, Halk Bilgisi (Bilimi) olarak ta adlandırılmaktadır.

1846 yılında ilk kez İngiliz bilginlerinden William John Thomps tarafından “Athenium” dergisinde Halk Bilimi olarak yayınlanmıştır. 1920 yılında ise ilk Türk araştırmacı Rıza TEVFİK tarafından kullanılmıştır.

Geleneksel yapı içerisinde varlığını sürdüren insan topluluğuna “HALK” denir.

Halk Bilimi (Folklor) : Halkın maddi ve manevi kültürünü kendine özgü yöntemlerle araştıran, sınıflandıran, derleyen, çözümleyen ve halk kültürü üzerinde değerlendirme yaparak gelecek nesillere aktaran bilim dalıdır.

Halkiyat karşılığı vererek bilimi ilk olarak Ziya Gökalp ile Fuad Köprülü 1913’te dile getirdiler. Halkbilimi veya yaygın kullanımıyla folklorun ilk Türk kaynakları Orhun Abideleri’dir. Bilimsel döneme kadar çeşitli kaynaklarda atasözleri, efsaneler, hikayeler, masallar, türküler, seyahatnameler bulunmaktadır. 20. yüzyıl başında folklor araştırmaları Ziya Gökalp, Fuad Köprülü, Rıza Tevfik, Satı Bey ilk yazıları yazdılar. 1925’de Maarif Vekaleti’nin derlemeleri Yurdumuz Nağmeleri adıyla yayımlandı.

Halk Bilimi’nin öğesi insan, inceleme alanı kültürdür.

Folklor halk kültürünü araştırıp değerlendirmekle toplumun sosyo-ekonomik özelliğini ortaya koymakta, milletin kültür birliğini sağlamakta, mahalli kültürü önce milli kültür daha sonra evrensel kültür haline getirerek insanlığın ortak kültürüne katkıda bulunmaktadır.

Türk Halk Bilimi : Aynı yerden gelen, aynı geleneğe bağlı ailelerin sahip oldukları gruptur.

Etnoğrafya : Halk kültürünün malzemelerini tespit eder.

Etnoloji : İnsanı konu alan bilimlerdendir. İlkel niteliklerde insanlık uygarlığının doğuşu ve sorunu ile ilgilenir. Yargı ve kural çıkarır.

Arkeoloji : Eski uygarlıkların anıtlara ve eşyalara, kalıntılara dayanarak incelenmesidir.

Tarih : Bir olayın gün, ay, yılını belirtmesidir.

Antropoloji : İnsan Bilimidir.

Bir kültürel ürünün Folklor malzemesi sayılabilmesi için gerekli olan unsurlar :

-    Halka ait olması gerekir,

-    Anonim olması gerekir,

-    Sözlü geleneğe bağlı, yazılı kaynağın tekrarının olmaması, nesilden nesile geçerek yayılmış olması,

-    Belli bir coğrafya üzerinde yaygın olması,

-    Belli bir tarih derinliğine sahip olması,

-    Bilinçsiz bir süreçte oluşması ve yerellik özelliği olması gerekir.

Folklor malzemeleri üç yönde incelenir.  

- Bilgi haline gelmiş olanlar; Atasözü, destan, halk lergleri

- Yaşanan folklorik malzeme olanlar; Doğum, düğün, ölüm

- Sanat haline gelmiş olanlar; Halk Oyunları, türküler, el sanatları

Folklor bir davranış kalıbıdır. Bu kalıpların içerisine Halk İnançları, Halk Oyunları, Halk Müziği, Halk Edebiyatı, Mimarisi, El Sanatları Türk Mutfağı ve Türk (Ata) Sporları girmektedir.

Türk folkloru; Halk inanışları, Halk giyimi, Halk oyunları, Seyirlik oyunlar, Doğum, düğün, ölüm, adetler, Dinsel gelenekler, Halk müziği, Halk deyişleri, atasözleri, Halk edebiyatı, Halk sporları, Yemek ve mutfak sanatı, El sanatları, Zanaatlar, Batıl inanışlar, Çocuk oyunları, Ev mimarisi, Halk mimarisi gibi çeşitli dallara ayrılabilir.

Folklor, halkın maddi ve manevi kültürüne ait her şeyi inceler. Türkiye’de folklor araştırmalarında halk edebiyatı, etnoloji ve Türkiyat ile halk kültürünün belli başlıkları ortaya çıkarılmıştır.

Gelenekler ve töreler doğum, düğün, ölüm kültürleriyle yaygın bir folklor ağıdır. Türk halkı, Türkiye topraklarındaki sayısız evliya, yatır ziyareti yapar, halk inanışları modern tıpla birlikte hurafecilikten bilime doğru geçerek, köylerde töreler devam etmektedir. Çocuk için dişbuğdayı yapılır, kırkını kutlama, sünnet törenleri düzenlenir. Ergenlikten sonra kız seçme, kız isteme, başını bağlama, nişan ve azalmakta olan beşik kertme, berdel, başlık parası ve kız kaçırma bu çağda görülmektedir. Pek çok yörede görücülük, çeyiz hazırlama, kına gecesi gelenekleri sürmektedir. Asker ve hacı uğurlama törenleri büyük şehirlerde bile yaygındır. Ölüm törelerinde sala geleneğiyle, camilerden duyuru yapılır, ağıt, kan davası, namus cinayetleri bazı yörelerde hala geçerlidir. Ölünün kırkıncı gününde mevlit töreni yapılır. Bütün milletçe katılanan törenler, dini bayramlar, milli bayramlar, kandiller, kurtuluş günleri, baharı karşılama bayramları (mesir, nevruz, hıdrellez). Türkiye folklorunda oyunlar saklambaçtan cirite, üçtaştan yağlı güreşe uzanır. Türk el sanatları ve zanaatlar dokumacılık, yazmacılık, bakırcılık Anadolu’da hala işlemektedir. Türk halk dansları ve türküleri hem klasik hem modern tarzda öğretilmektedir. Yabancı turistlerin de en çok ilgisini çeken mehter takımı büyük coşkuyla süregelmektedir. Günlük hayatta türkü ve ilahiler popülerdir. Halk bilgisinde güçlü çeşitli boş inançlar ve falcılar, üfürükçüler, düşyorumcuları, cinciler hala sık sık gazetelere çıkarlar. Aydınlar arasında bile yola gidenlerin arkasından su dökme adeti vardır. Kutlamalarda el sıkışılır, iki yanaktan öpülür. Halkın çoğu uğura, nazara, muskaya inanır. Nazarlık, kahve falı çok yaygındır. Halk giysileri içinde her yörenin kendi kıyafetleri bulunur. Yine her yörenin kendine özgü yemek kültürü, aşık geleneği vardır. Halk oyunları içinde meddah, karagöz ve ortaoyunu geleneği artık eskisi gibi yaşamamaktadır. Anadolu mizahının piri bütün dünyaca tanınan Nasreddin Hoca eskisi gibi anılmakta, Halk dansları bar, halay, hora, horon, karşılama, kaşık oyunları, zeybek, çiftetelli adlarıyla sınıflanır ve bağlama milli sazdır.

Folklor’un dallarından birisi olan Halk İnançları kendi alanı içerisinde 5(Beş)’e ayrılır.

HALK İNANÇLARI

Halk İnançları (Sosyal Normlar) : Halkın yaşantısı içerisindeki davranış kalıbıdır. Hem sosyolojinin hem de halk biliminin çekirdeğini oluşturan kavramlardır.

1.Örfler : Toplumun katı beklentileri olarak nitelendirilen bir takım örnek tutum ve davranışlarıdır. Bireyin topluma uymasını sağlar.

2.Adetler : Yaptırım gücü Örf’e bakarak daha esnek ve gevşektir. Toplumun Gelenek aracılığıyla belirlediği kalıptır. Karşılama, uğurlama, yemek adabı, başsağlığı gibi…

3.Gelenekler : Bir kuşaktan ötekine geçerken bilgi, tasarım, inanç, yaşantı biçimi, maddi olmayan kültürün aktarılmasıdır. Genel olarak; folklorik, sosyolojik veya dini boyutlarıyla bir sürekliliği ifade eder. Kültür kalıntıları, miraslar, alışkanlıklar gibi…

4.Görenekler : Bir hareketin gerçekleştiği, gerekli ve uygun görülen davranıştır. Süreklilik kazandığı gibi bir süre sonra da ortadan kalkabilir. Sıraya girme, otobüse ön kapıdan binip arka kapıdan inme gibi…

5.Töreler : Örf, Adet, Gelenek ve Göreneklerin tümünü içine alan Töre Ture sözcüğünden gelmektedir. Diğer inançlara göre daha katı kurallar içerir. Töreleri zedeleyen yada Törelere aykırı davranışlar çoğu kez bağışlanmaz, Yasaların yargılamasına da zaman bırakmadan bu tür durumlar için belirlenmiş cezalara çarptırılır. Töre cinayeti, kan davası gibi…

Türk Halkına ait geleneklerden biri de Çeyiz’dir.

ÇEYİZ

Türk Kültüründe bir evlenen kızın evliliğe maddi katkılarıdır. Geleneksel olarak "çeyiz" denilen şeyler bir kız daha evlenecek yaşa varmamışken biriktirilmeye başlanır ve evlenene kadar tamamlanır. Bunlar çoğunlukla el emeği ile üretilmiş halılar, dikiş-nakışlar, yastıklar, yorganlar, havlular vs. gibi ev eşyalarıdır.

Günümüzün batılı kültürden etkilenmiş büyük kentlerinde Çeyiz`in el emeği ile üretilmesine eskisi kadar önem verilmez ve Çeyiz olacak eşyaların büyük bir kısmı ya da tümü satın alınmış eşyalardan oluşturulur.

HALK OYUNLARI

HALK OYUNU : Ait olduğu toplumun kültür değerlerini yansıtan olay, sevinci, üzüntüyü gösteren kökeni din ve büyü ile ilgili olan müzikli tek kişili veya gruplar halinde yapılan ölçülü müzikli hareketlidir.

Halk Oyunları : Göze ve kulağa hoş gelecek tarzda düzenlenmiş ölçülü ve dengeli hareket yoluyla, estetik bir etki ve heyecan yaratan çoğu ses birimlerinden oluşan anonim halk müziğiyle desteklenmiş, hareket (Devinim) ve müzik bütünleşmesidir.

TÜRK HALK OYUNLARI; Türk Folklorunun önemli bileşenlerinden biridir. Köy ve kasabalarda oynanan yöresel oyunları ve yöresel kostümleri inceleyen bir bilim dalıdır. Ayrıca Türkiye`ye özgü ve yeni gelişmekte olan bir sanat dalıdır.Türk Folklorunun temelini halk oyunları oluşturmaktadır. Bu yüzden de Folklor, Halk oyunları anlamında kullanılmaktadır. Fakat bu yanlış bir tanımlamadır. Folklor bütün halk kültürünü (yemek,efsane,türkü vb.) kapsayan bir terimdir. Halkoyunları ise sadece yöresel dans ve giyimi kapsayan bir bölümüdür. Türk Halk Oyunları çeşitlilik ve kapsam bakımından dünyada en dikkat çeken folklorik olgulardan birisidir. Türk Halk Oyunları derlemeleri hala bitirilememiştir. Fakat çalışmalar devam etmektedir. Her köyün kendine has oyunları olması ve ekonomik şartlar bunu güçleştirmektedir. Türkiye, halk oyunları açısından bir laboratuar gibidir. Türkiye, köylerde tespit edilen 4000`in üzerinde oyun ile dünya üzerindeki en zengin oyun karakterine sahip ülke olarak tanımlanmaktadır. Çünkü bir kültür ve medeniyetler beşiği olan Türkiye`de, hemen hemen her yöresinde ayrı oyunlar, ayrı giysiler ve ayrı müziklere rastlanmaktadır. Bu da yurdun bu alandaki zenginliğinin bir göstergesidir. Halk oyunları; diğer sanat dallarından farklı olarak, ait olduğu toplumun orijinal karakterlerini taşıyan, fertlerin müşterek duygu düşünce ve davranışlarını sergileyen, başkasına göre yalnızca güzel, ama kendi içinde ilgilenen kişinin dünyasını aydınlatma özelliğine sahip bir kültürel kimliktir.

Halk Oyunları içinde barındırdığı melodi, ritim ve hareket yapısı ile bireyin bedensel ve ruhsal gelişiminde önemli bir faktör olarak karşımıza çıkmaktadır. Birlikte oynamanın avantajı ile kişiye kaynaşmayı, beraber hareket etmeyi, paylaşmayı ve kendini ifade etmeyi öğreten Halk Oyunlarının bu özelliklerinden yola çıkarak, uygulanacak etkinliklerle ülkemiz insanının bireysel gelişiminin yanı sıra toplumsal gelişiminin de sağlanmasına katkıda bulunmaktır.

Türk Halk Oyunları’nın sınıflandırılması Halay, Bar, Oyun’dur.

Halay : Birlik, beraberlik, yardımlaşma ve kaynaşma gibi sözcükleri ifade eder.

Bar : Dizi halinde en az beş kişi oynar. Bar’ın başını çekene ‘Barbaşı’ sondakine ise ‘Pöçük’ denir.

Oyun : İnsanda içgüdüsel, Törelere bağlı olan toplumların kültür yapısına göre şekillenen, toplumlar arası farklılık gösteren yer ve zaman bakımından günlük hayattan farklı, isteğe bağlı hareketlerdir. Ayrıca düzgün birbirini tamamlayan ritmik hareketlerin bir oluşum bütünlüğü diye de tanımlanabilir.

Dans : Almanya, İngilizce, Fransızca tanımı Dance’dir. Oyun ve raks anlamındadır. Batı müziği eşliğinde yapılan oyundur. İçeriği büyü ve tapınma ile ilgili duygu ve coşkuların müzikli ve müziksiz anlatımıdır.

Halk Oyunları’nın Ortaya Çıkış Nedenleri (Oluşum Süreçleri) :

-   Doğal olayların etkisiyle oluşan oyunlar : Ölüm, fırtına, çağlayan gibi günlük hayatta yaşanan olayların müzik eşliğinde canlandırılması.

-   Taklit yoluyla oluşan oyunlar : Bir yaratık yada eşyanın taklidi veya olaylarının müzik eşliğinde canlandırılması.

-   Savaş oyunları : Savaşa hazırlık dönemlerinden, talimlerden ve savaşlardan esinlenerek müzik eşliğinde canlandırılması.

-   Aşk oyunları : İki kişinin birbirine olan sevgisi, bağlılığı ve aşkının müzik eşliğinde canlandırılması.

-   Dini oyunlar : Semah ve Mevlevi Sema şeklindedir. Şamanizm’le ortaya çıkar.

-   Hasat ve üretimle ilgili oyunlar : Hasat sonralarında ve ürünün bol olduğu dönemlerde düzenlenen eğlenceler sonucunda ortaya çıkan dans türleridir.

-   Meslek oyunları : Herhangi bir mesleğin hareketlerinden esinlenerek ortaya çıkan dans türleridir.

Halk Oyunları’nın belirli bir kıyafeti yoktur. Fakat kıyafetler yörelerine göre farklılıklar gösterir. Bu kıyafetler yerleşik hayata geçiş, farklı kültürlerden alıntı, ihtişamlı (Gösteriş) olarak da farklılığını yansıtır. Mesela değişik işlemelerde olan Bindallılar Saray Kıyafeti denilmesine rağmen Anadolu’da yaygın olarak kullanılır.

Bir yöre kıyafeti oluşturulurken;

- Rahat nitelikte olmalı,

- Anlatılmak istenen konuyu tamamen yansıtmalı,

- O yörede köklü bir geçmişe sahip, yaygın olmalı,

- Renk uyumu olmalı,

- Birbirini tamamlayıcı parçalardan oluşmalı.

Günümüzde halk oyunlarımızın düzenlenerek sunuma, gösterime hazırlanabilmesi için gerekli olan bir unsur da sahne düzenlemeleridir.

SAHNE TERİMLERİ:

Notasyon : İnsan vücudunun yapabildiği hareketleri notaya çevirmedir.

Koreografi : Sahne tekniklerine göre dans yaratma sanatıdır.

Koreograf : Dansı yaratan kişidir.

Koreoloji : Dans yazım sanatıdır.

Koreolojist : Dansı yazan sanatçıdır.