Prof. Dr. Mustafa Kafalı; Altın-Orda Hanlığı
Cengiz Han (1155-1227), 1220 yılında başladığı Harezmşahlar seferi ile meşgul iken 1222 yılında kumandanları arasında en değerli ikisini, Cebe Noyan ve Subitay Noyan'ı Derbent üzerinden Kuzey Kafkasya ve Kıpçak Hanlığı'na sefere memur etmişti. Bu sırada büyük oğlu Cuci (Coçi) Han'ı da Harezmşahlar ülkesinin zaptı tamamlandıktan sonra aynı yıl içinde kendisine verdiği İtil Irmağı doğusundaki yurduna göndermişti.1 Cuci Han'ın bu şekilde gönderilişinin tesadüfî olmadığı hadisenin seyrinden anlaşılmaktadır. Kendisi seferin ikmali ile uğraşırken, Cebe ve Subitay Noyanlar Kafkasya üzerinden Batı Deşt-i Kıpçak'a akınlar yapacaklardı. Cuci Han da İtil Irmağı'ndan İrtiş'e kadar uzanan ve babası tarafından kendisine verilen Doğu Deşt-i Kıpçak'ta Cebe ve Subitay'ın Batı Deşt-i Kıpçak'taki ileri harekatını takip ederek ileride zaptı düşünülen bu ülke için hazırlıkta bulunabilecekti. Ayrıca Cuci Han'ın halen tamamlanmamış olan Harezm seferi esnasında, Cebe ve Subitay Noyanların herhangi bir muvaffakiyetsizlikleri ihtimali yanında, Cengiz Han ordularının gerisini emniyet altına almak için de düşünülmüş olmalıdır. Nitekim hadiselerin daha sonraki seyri bu düşünceye hak verdirtecek şekilde cereyan etmiştir. Güney Kafkasya'yı çiğneyen Cebe ve Subitay Noyanlar bundan sonra Derbent üzerinden hareketle Kuzey Kafkasya'ya girmişlerdi. Müşterek düşmana karşı birlikte hareket eden Kafkas kavimlerinden Alanlar, Çerkezler, Lezgiler, Kıpçaklarla anlaşarak Moğol ordusunu karşıladılar. İlk çatışmada netice alamayacaklarını anlayarak hileye başvuran Moğollar, Türk-Moğol kardeşliğinden bahsederek Kıpçakları, Kafkaslı müttefiklerinden ayırmaya muvaffak olmuşlardı. Hatta bunun delili olmak üzere Kıpçak Hanı Konçak Han'a hediyeler göndermişlerdi. Bundan sonra Alanları, Çerkezleri ve Lezgileri kolayca yenerek kılıçtan geçirmişler daha sonrada dağınık vaziyette geri dönmekte olan Kıpçaklara baskın vererek onları da perişan etmişlerdi.2 Bu arada Kıpçak Hanı Konçak Han da telef olanlar arasındaydı.3 Yeni Kıpçak başbuğu Kotan Han vaziyetin vehametini anlayarak Rus prensleri ile anlaşıp bu tehlikeye karşı ordu hazırlığına girişmişti. Cebe ve Subitay Noyanlar kumandasındaki Moğol ordusu bu büyük ordu karşısında on iki gün durmadan geri çekilerek hem muharebe için uygun yeri seçebilmek ve hem de düşmanlarını gevşekliğe sevk etme yolunu seçtiler. Nihayet Don Irmağı'na katılan Kalka Irmağı boyuna geldikleri sırada birdenbire taarruza geçtiler. Moğol ordusu bu zaferden sonra düşmanlarını takip etmeyerek Kırım'ın ticaret merkezi olan Sudak şehrini yağmaladı. Buradan elde edilen bol ganimetler ile yurtlarına dönmek üzere doğu istikametinde yola çıktılar.4 Fakat, İtil Irmağı'nın Aktuba Irmağı'na ayrılan büklümüne gelince kuzeyden gelen Bulgar Türklerinin ani baskınına uğramışlar ve Asya'ya hem ganimetlerini kaybederek ve hem de ancak dört bin kişi ile dönebilmişlerdi. Moğol ordusunun bu baskında uğradığı zayiatın büyük olduğu anlaşılmaktadır.5
İlk Kıpçak seferi dehşet salma ve yağma hareketi gibi görünse de hakikatte daha sonra yapılacak olan ikinci Kıpçak seferinin bir hazırlık tatbikatı olarak değerlendirilmelidir. Cengiz Han 1225 yılında Harezmşahlar üzerine yaptığı seferden sonra yaz mevsimini İrtiş Irmağı civarında geçirmiş, sonbaharda Tula Irmağı boyundaki yurduna dönmüştür.6 1222 yılından beri Doğu Deşt-i Kıpçak'ta bulunan büyük oğlu Cuci Han'ı yerinde bırakmış ve ona İrtiş Irmağı'ndan İtil Irmağı'na kadar uzanan Doğu Deşt-i Kıpçak ülkesi ile Harezm'in idaresini vermişti. Ayrıca burada Uluğ Orda'nın tesis edilmesini ve Altın Taht'ın kurulmasını emretmişti.7 Kurulacak olan Uluğ Orda'nın Cuci adına teşkil olunacak yeni ulusuna, Altın Taht'ın ise Cuci Han'ın evladının bu ulus üzerindeki hakimiyetine delalet ettiği anlaşılmaktadır. Ayrıca yapılmış olan birinci Kıpçak seferi ise Cuci Han'ın adına teşkil olunan yeni ulusun gelişme ve büyüme istikameti şeklinde düşünülmüş olmalıdır. Bu, ikinci Kıpçak seferinin bilahare Ogeday'ın kağanlığa seçildiği 1228 kurultayının en mühim meselesi haline geldiğinden anlaşılmaktadır.8
Dolayısıyla dört ulus içinde ilk tesis olunan Cuci Ulusu olmaktadır. Ötemiş Hacı'nın nakline göre Cengiz Han, Cuci Han'a İrtiş'ten İtil Irmağı'na kadar olan bu geniş ülkeyi Yurt, Harezm'i ise askerlerinin atlarının yemini karşılamak üzere vermişti.9 Cuci Han 1227 yılı baharında Cengiz Han'dan altı ay önce bir av esnasında kaza ile attan düşmüş ve omurgası kırılarak ölmüştü.10 Cuci'nin Hatunlarından ve odalıklarından dünyaya gelen oğullarının tamamı kırk kadar olup, yalnızca hatunlarından olanların sayısı on sekiz tane idi. Bunların isimleri sırası ile şöyleydi: 1- Orda-İçen 2-Batu 3- Berke 4- Berkçe 5- Şiban 6- Tangut 7- Bo'ul (Bogul) 8- Cilavun 9- Şinkur 10- Çimpay 11-Muhammed 12- Odur 13- Tokay -Timur 14- Senküm 15- Hükeci 16- İsen 17- Börü 18- Kavadar.
Cuci Han'ın birçok hanımı olmakla beraber bunlar içinde üç tanesi itibarlı idi. Birinci ve Uluğ Hatun'u Kongırat kabilesinden Serkan Hatun, ikincisi Mekeş Noyan'ın kızı Almalık Hatun'un kızı Bek-Tutmak Hatun, üçüncüsü yine Kongırat kabilesinden Elçi Noyan'ın kızı Erkin-Kuçin (Ögey-Kuçin) Hatun adlarındaydılar. Büyük oğul Orda-İçen, Serkan Hatun'dan, Batu ise Erkin-Kuçin Hatun'dan dünyaya gelmişlerdi.11 Cuci Han, 1222-1227 yılları arasında beş yıl kadar kendi yurdunda hüküm sürmüş ve kendi adıyla anılacak olan Cuci Ulusu'nun temelini atmıştır. Ancak ömrü yetmediği için Cuci Ulusu'nun büyümesi ve tabiî hudutlarına ermesi, oğlu ve halefi Batu Han zamanında ve ikinci Kıpçak seferinin neticesinde mümkün olacaktır. Çünkü birinci Kıpçak seferinin sonunda Batı Deşt-i Kıpçak ülkesi üzerinde bir hakimiyet kurulamamıştı. Cuci Han'ın hakimiyeti Batı'da İtil boyuna kadar uzanmaktaydı. Zira bu birinci sefer ancak bir keşif seferi idi. Onun dışında fetih gayesi yoktu.
Cuci Han'ın 1227 yılında ölümünden sonra büyük oğlu Orda ve ikinci oğlu Batu babalarının tahtına çıkmak hususunda aralarında anlaşamamışlar ve her ikisi de diğerinin lehine tahttan feragat etmekte ısrar etmişlerdi. Orda, küçük kardeşi Batu'yu babasının yerine geçmekte daha layık görmekte idi. Batu ise ağabeyi olması hasebiyle Orda'nın tahta çıkmasını istiyordu. Neticede meselenin halledilmesi için dedeleri Cengiz Han'ın huzuruna gittiler. Torunlarını kabul eden Cengiz Han, Batu için Altın Busagalı Ak-Orda'yı (altın aksamlı Ak-Orda), Orda için ise Gümüş Busagalı Gök-Orda'yı (gümüş aksamlı Gök-Orda) kurdurtmuştu. Ayrıca onlara iltifat ve ihsanlarda bulunduktan sonra Batu'ya Sayın Han, Orda'ya ise İçen Han lakaplarını vermişti. Dolayısıyla Cuci Ulusu'nun Sağ-Kol ve Sol-Kol'unda yer alan iki bölüm daha sonra bu isimlerle anılacaklardı.12 Böylece Doğu Deşt-i Kıpçak, Orda-İçen Han'a, İtil boyu ve zaptı planlanmış ve kararlaştırılmış olan Batı Deşt-i Kıpçak ise Sağ-Kol Sayın Han'a yurt olarak verilmişti. Ancak bu bölünmenin iki ayrı hanlık olmayıp Türk Devlet teşkilatındaki Sağ ve Sol-Kol tertibinde Cuci Ulusu'nun ikili idareye göre tanzim edildiği açıkça görülmektedir. Çünkü Cengiz Han, Orda-İçen Han'ı Sayın Han'a (Batu), tabi kılmıştı. Görüldüğü üzere Ak-Orda ve Gök-Orda hanlıklarının Cuci Ulusu'nun iki bölümüne alem oluşunun manası Altın Busagalı Ak-Orda'nın Sayın Han Sülalesinin, Gümüş Busagalı Gök-Orda'nın ise Orda-Han Sülalesi'nin sembolü oluşundan ileri gelmektedir. Ayrıca madenlerin kıymetine göre renklerin değeri hakkındaki bir fikre sahip olmaktayız. Buna göre altın ile ak renk, gümüş ile gök renkten üstün olmaktadır.
Bu şekilde renkle yönlerin isimlendirilmesi yine ananeye uygun düşmektedir. Zira Türkler batıyı ak, doğuyu gök renk ile isimlendirirken, güneyi kızıl, kuzeyi kara, merkezi ise sarı renklerle adlandırmışlardır.13 Bu bakımdan Kazvinli Kadı Ahmet Gaffârî'nin 1564 yılında telif ettiği Tarih-i Cihân-Ârâ ile Mu'iniddin Natanzi'nin 1414 yılında ikmal ettiği Tarih-i Mu'ini'nin Cuci Ulusu'nun iki bölümünü isimlendirmeleri hatalı olmaktadır. Ancak geçen asırdan beri pek çok Avrupalı tarihçi muteber iki kaynak diye bu iki eseri göstermişler ve bunun içinde yanlışlığa düşmüşlerdir. Zira ikisi de Avrupalı tarihçilere temel kaynak durumunda olan eserde Ak-Orda ve Gök-Orda hanlıklarının adlarını yanlış takdim etmişlerdir.14 Bu iki kaynağa dayanan ve yerli kaynakları göremeyen veya ihmal eden J. Von Hammer-Purgstall, P. Savelief, H. Howorth, S. Lane-Poole, E. De Zambaur, Berthold Spuler, A. Y. Yakubovsky, Rene Grousset bu isimlendirmeyi hatalı yapmışlardır. Bununla beraber A. Markof, Khara-Davan, George Vernadsky ve Z. Velidî Togan bu bölümlerin adlarını doğru olarak nakletmektedirler.15
Arapça kaynaklarda ise Altın-Orda Hanlığı'nın adı "Kıpçak Sultanlığı" şeklinde geçmektedir. Farsça kaynaklar ile yerli Türkçe kaynaklarda asıl adı Ak-Orda olduğu halde; Altın-Orda adının daha sonraları yaygınlaşmasına ve Ak-Orda yerine kaim olmasının üzerinde duralım. Avrupalı tarihçilerin Batı Deşt-i Kıpçak hanlığını Altın-Orda olarak tanımalarındaki temel sebep, Ak-Orda hanedanının sembolünün yukarıda zikretmiş olduğumuz Ak-Orda'nın aksamının altından oluşu ile alakalı olsa gerektir. Çünkü Rus kaynak ve mehazlarında Altın-Orda'nın adı Zolotaya Orda yani Altın-Orda şeklindedir. Rusça isimlendirmenin Altın-Orda manasında oluşu bu ismin Avrupa dillerindeki adlandırmaya tesiri olmuştur. Zira İngilizce Golden-Horde, Almanca Goldene-Horde, Fransızca Horde d'Or şekillerinde aynı mefhumu ifade etmek üzere kullanılmışlardır.
Plano de Carpini'nin nakline göre Moğolların Altın-Orda tabirini kullandıklarını bilmekteyiz. Güyük Kağan'ın 1246 yılında kağan seçildiği sırada kağanlık otağına Şira-Orda (Sarı Otağ) denirken; bu otağa yakın mesafede Altın-Orda adı verilen diğer bir otağın varlığından bahsedilmektedir.16
Yalnız Moğollar tarafından Ak-Orda yerine Altın-Orda tabirinin kullanıldığına dair henüz herhangi bir yerli kaynağa sahip değiliz.
Altın-Orda Hanlığı'nın tabiî hudutlarına varışı ancak 1228 yılındaki kurultayda kararlaştırılan ikinci Kıpçak seferi ile mümkün olacaktır.17 Batı Deşt-i Kıpçak'ın fethini temin eden sefer 1229-1241 sona erdiği zaman Cuci Ulusu'nun batıdaki hududu Karpat dağlarına ve Tuna'nın döküldüğü sahaya kadar uzanıyordu. Bu tarihten itibaren Altın-Orda Hanlığı İtil havzası dahil Hazar ve Karadeniz'in kuzeyindeki bozkırları, tabi durumda olan Gök-Orda Hanlığı ise doğuda İrtiş Irmağı'na güneyde ise Sır-Derya (Seyhun) boyuna kadar geniş Doğu Deşt-i Kıpçak'ı içine alacaktır.
Cengiz Han oğlu Cuci Han'ın ölümünden sonra Deşt-i Kıpçak ülkesini torunları Batu Han=Sayın Han ve Orda-İçen Han arasında taksim etmişti. Cuci Ulusu'nun ve hanlığının Türk Devlet teşkilatındaki iki bölümlü devlet idaresi esasına göre yapılan bu taksimde daha sonra fethedilecek olan Sağ-Kol illeri ve Öng kol illeri İtil Irmağı boyundaki vilayetler ile hanlık makamı Sayın Han (1227-1255)'a, Sol-Kol illeri ile Sır-Derya boyundaki vilayetler Orda-İçen Han'a verilmişi.18 Cuci Han'dan sonra bütün Cuci ailesinin reisi ve hanı olan Sayın Han'a dedesi hakimiyet alameti olan Altın Busagalı Ak-Orda'yı kurdurduğu için soyundan gelenler Ak-Orda Hanedanı adı ile anılmışlardı. Sayın Han Sülalesi'nden gelen Ak-Orda veya Altın-Orda hanları da aynen ataları Sayın Han gibi Cuci ailesinin ve ulusunun başkanı olmakta devam etmişlerdi. Sayın Han sülalesi yani Ak-Orda hanedanının bu hakimiyet devresi, Batu Han'ın 1227 yılında Cuci Ulusu'nun başına geçtiği tarihten itibaren Batu ailesinin sonuncusu olan Berdi-Bek (1357-1360)' in ölümüne kadar yüz otuz üç yıl devam etmişti. Cengiz Han, Sayın Han'ın ağabeyi Orda-İçen Han'a Gümüş Busagalı Gök-Orda'yı kurdurduğu için onun neslinden gelen bu hanedan da Gök-Orda Hanedanı adıyla adlanmıştı. Orda-İçen neslinden gelen hanlar da ataları Orda-İçen gibi Sayın Han sülalesinden olan hanlara bağlı kalmışlardı. Yalnız bu bağlılık hali Gök-Orda hanı Sası Buka'nın oğlu Mübarek-Hoca zamanına kadar devam etmişti. Zira Mübarek-Hoca H. 728-729, yani 1327-1328 yıllarında Sığnak şehrinde istiklal alameti olan paralarını darb ettirecektir.19 Özbek Han bu isyan hareketini şiddetli bir şekilde bastırarak hanedanın bu koluna son verecektir. Böylece 1360 tarihine kadar devam eden Ak-Orda ve 1328 senesine kadar devam eden Gök-Orda hanedanları son bulduktan sonra Cuci Han'ın bilinen on sekiz evladından beşinci oğlu Şiban ile on üçüncü oğlu Tokay-Timur'un Altın-Orda Hanlığı'nın bünyesinde hakimiyet kuran üçüncü ve dördüncü sülaleler halinde ortaya çıkacaktır.
Şimdi hanlığın kurucusu olan Sayın Han'ın neslinden gelen Ak-Orda Hanedanı ile başlayalım.
Batu (Sayın) Hanı (1127-1256): Cuci Han'ın ölümü üzerine ikinci oğlu Batu Han, babasının tahtına geçmişti. Deşt-i Kıpçak'ın zaptı onun zamanında tamamlanmış ve Cuci Ulusu esas itibariyle onun devrinde teşekkül etmişti. Ak-Orda Sülalesi'nin müessisi ve ilk hükümdarıdır. Dört oğlu vardı. Adları 1- Sertak, 2- Togan (Tutugan), 3- Ebüken, 4- Ulakçı idi.20
Sertak Han (1256 sonu ve 1257 yılı içinde): Batu Han 1256 yılında ölünce yerine oğlu Sertak, Münge Kağan'ın yarlığı ile babasının tahtına çıkmıştı. Fakat bir sene kadar hanlık yapamadan öldü.21
Ulakçı Han (1257 yılı içinde): Sertak Han'ın ölümünden sonra kardeşi Ulakçı, Mengü Kağan'ın yarlığı ile tahta çıktı. Fakat Ulakçı Han da ağabeyi Sertak Han gibi bir sene hanlık süremeden öldü.22
Berke Han (1257-1266): Sertak ve Ulakçı Hanların birbiri ardınca ölmeleri üzerine, Cuci Ulusu'ndan beğler Batu Han'ın küçük kardeşi Berke'yi han ilan ettiler. Berke Han, Sayın Han Sülalesi'ni, İlhanlı müdahalesinden koruması ve Cuci Ulusu'nda ilk Müslüman hükümdar oluşuyla meşhurdur. 1266 yılında vefat ettiği zaman hiç evladı yoktu.23
Münge-Timur Han (1266-1282): Berke Han ölünce Altın-Orda tahtına, Batu Han'ın oğullarından Togan (Tutugan)'ın oğlu Münge-Timur, han oldu. Berke Han, Sayın Han Sülalesi'nin dışında kalması hasebiyle Münge-Timur Han'ın tahta çıkmasıyla Saray tahtı, tekrar Sayın Han Sülalesi'nin eline geçmiş oldu. Dartu ve Tuda-Münge adlı iki kardeşi vardı. 1282 yılında öldü.24
Tuda-Münge Han (1282-1287): Tuda-Münge, biraderinin yerine 1282 yılında tahta çıktı. Ahmaklığı ve divâneliği ile meşhurdu. Beş yıl hanlık yaptı.25
Tula-Buka Han (1287-1291): Tuda-Münge ve Münge-Timur Hanların kardeşi Dartu'nun oğlu Tula-Buka, amcasının yerine 1287 yılında han oldu. 1291 yılında öldürüldü.26
Tokta (Toktoga) Han (1291-1313): Tula-Buka Han'dan sonra Altın-Orda tahtına çıkan Tokta Han, Münge-Timur Han'ın oğlu idi. Alguy ve Tuğrulca adlarında kardeşleri vardı. Tokta Han 1300 yılında Emir Nogay'ı mağlup ederek öldürtmüştü. Nogay'ı bertaraf ettikten sonra Atalığı, Uygur Bacırtuk Buka'nın tesir ve teşvikiyle Sayın Han Sülalesi'nin bütün mensuplarını teker teker öldürtmüş ve yalnız veliahd olan oğlu İlbasar'ı hayatta bırakmıştı. Fakat İlbasar kendisinden önce ölünce kederinden hastalanarak öldü.27
Özbek Han (1313/1340): Tokta Han, Atalığı Uygur Bacırtuk Buka'nın teşvikiyle Sayın Han sülalesi oğullarını öldürtürken bu arada kardeşi Tuğrulca'yı da öldürtmüş ve dul kalan hanımı Gelin-Beyalin Hatun'u kendisine nikahlamıştı. Fakat Gelin-Beyalin, kocası Tuğrulca'dan gebe idi. Doğan çocuğa Özbek adını vererek gizlice Kabartay Çerkezlerinin içine göndermişti. Çünkü Toktaga Han, mevcud ve yeni doğan bütün çocuklarını öldürtüyordu. Fakat bu sırada veliahdı İlbasar-Oğlan ölünce Sayın Han Sülalesi'nin son bulduğunu görerek üzüntüsünden hastalanmıştı. Bunun üzerine Gelin-Beyalin Hatun, Özbek Han'ın varlığından Tokta Han'ı haberdar etmiş, han da emirlerinden Kıyat Astay ile Secut Alatay Beğ'i Özbek Han'ı getirmek üzere göndermişti. Çünkü Tokta Han, ölmeden önce sülalesinin son temsilcisi olan yeğeni Özbek'i kendisine veliahd ilan etmek istiyordu. Secut-Alatay Beğ ve Kıyat-Astay Beğ, Özbek Han'ı alıp döndükleri zaman Tokta Han ölmüş ve Atalığı Uygur Bacırtuk-Buka Hanlığı'nı ilan etmiş, hatta Gelin-Beyalin Hatun'u da kendisine nikahlamıştı. Cuci Sülalesi'nin diğer şubelerinden oğlanlar da bu kuvvetli beğe karşı boyun eğmeye mecbur kalmışlar, yalnız Şiban evladı, Bacırtuk-Buka ile mücadele etmeye çalışıyordu. Böyle bir vaziyette kuvvet ile baş edemeyeceklerini anlayan Kıyat Astay ve Secut Alatay Beğler, boyun eğmiş gibi görünerek hile ile Bacırtuk-Buka'yı öldürdüler ve Özbek Han'ı Altın-Orda tahtına çıkardılar.28 Özbek Han, Ak-Orda (Altın-Orda) tahtına çıktığı zaman 14 yaşına basmıştı.29 Daha önce bahsetmiş olduğumuz Tay-Tuğlu Begüm Hatun'la ancak tahta çıktıktan sonra evlendiği anlaşılıyor. Tini-Bek, Canı-Bek ve Hızır-Bek adında üç oğlu olmuştu.30 Özbek Han zamanında Gök-Orda ve Cuci evladının bütün şubelerini alakadar eden mühim hadiseler cereyan etmiş ve Özbek Han, bütün Cuci Ulusu'nda merkeziyetçi bir idare tesis etmişti. Gök-Orda hanedanının alakalı kısmında bahsedeceğiz. Özbek Han'ın ölümünden sonra oğullarından Canı-Bek Han, Gök-Orda'da bulunan kardeşi Tini-Bek Han'ı mağlup ederek öldürtmüştü. Aynı akıbet diğer kardeşleri Hızır-Bek'in de başına gelmişti.31
Canı-Bek Han (1340-1357): Canı-Bek Han, kardeşlerini bertaraf ettikten sonra Cuci Ulusu'na hakim oldu. Berdi-Bek adındaki oğlundan başka bir de Kildi-Bek adında oğlu olduğu anlaşılıyor.32 Berdi-Bek 1357 yılında beğlerden Kanglı Tulubay vasıtasıyla babasını öldürterek Altın-Orda tahtına çıkmıştı.33
Berdi-Bek (1357-1360): Berdi-Bek Han, Atalığı Kanglı Tulubay'ın teşviki ile kendi sülalesinin bütün oğlanlarını öldürttü. Bunun için kendisine "Kökün Kırgan Köten Han" derler.34 Berdi-Bek Han'dan sonra Sayın Han Sülalesi'nden kimse kalmadığı için sülale son buldu.
Orda-İçen Han ise babası Cuci Han'ın ölümünden sonra Sol-Kol'da yani Sır-Derya boylarında han olmuştu. Ancak bu hanlık müstakil bir devlet hükümdarlığı değil Altın-Orda Hanlığı'nın bir bölümü durumunda olan Gök-Orda kısmının idareciliği manasında idi. Annesi Kongırat kabilesinden Serkak (veya Serkan) Hatun idi. Orda-İçen Han'ın üç hatunu olup üçü de Kongırat kabilesinden idi. Birinci hatununun ismi Çöke Hatun, ikincisinin Tunakana Hatun, üçüncüsünün ise yalnızca bu kabileden olduğunu bilmekteyiz. Yedi tane oğlu vardı. Bunların adları sırayla 1- Sertak-Tay, 2- Kuli, 3- Kurmuşi, 4- Konggiran, 5- Çurmakay, 6- Kutubay, 7- Hülagü idi.35 Orda-İçen Han, kardeşi Batu Han'a tabi olarak hareket eder ve yarlıklarının başına onun ismini yazdırırdı. Sol-Kol askeri ve Sol-Kol oğlanları Odar, Tokay-Timur, Şinkur ve Sengüm onun hizmetinde idiler.36
Kongıran Han: Orda-İçen Han öldükten sonra oğullarından Kongıran başa geçmişti. Kongıran Han'ın hiç evladı yoktu.37
Kulçi (Koyunçi) Han: Kongıran Han'dan sonra Gök-Orda'nın başına Orda-İçen Han'ın en büyük oğlu Sertaktay'ın oğlu Kulçi (Koyunçi) geçmişti. Kulçi'nin lakabı Toruk Han idi. Sertaktay'ın Kongırat kabilesinden olan hanımı Bukulun Hatun'dan dünyaya gelmişti. Doğduğu zaman babası ölmüştü. Kulçi'nin dört oğlu vardı. 1- Bayan, 2- Başkırtay, 3- Çıgan-Buka, 4- Mutuday.
Bayan Han: Kulçi'den sonra yerine oğlu Bayan geçmişti. Bayan, zamanında amcazadelerinden Hülagü'nün torunu ve Timur-Buka'nın oğlu Köplek ile uzun müddet mücadele etti. Dört oğlu vardı. Bunların adları 1- Şadi, 2- Sası-Buka, 3- Tekne, 4- Salciyutay38 idi.
Sası-Buka Han: Babası Bayan Han'ın ölümü üzerine Gök-Orda tahtına çıkmıştı. Toktoga Han ile çağdaştır. Özbek Han'ın tahta çıkmasından sonra vefat ettiği anlaşılıyor. Zira Sası-Buka'nın oğlu İrzen Han, Mu'iniddin Natanzi'ye göre Özbek Han'ın hükmü ile Gök-Orda tahtına çıkmıştı.39
İrzen Han: Tarih-i Mu'ini'ye göre İrzen Han Otrar, Sabran, Cend ve Barçkent gibi Sır-Derya boyundaki şehirlerde camiler, mescidler inşa ettirmiş ve hayır işleri ile uğraşmıştı. Özbek Han 1320 tarihinde Müslümanlığı kabul edince hanedan mensuplarına da kabul ettirmişti. Demek ki, İrzen Han cami, mescid ve hayır işleri ile uğraştığına göre o da Müslüman olanlardandı. Hadisenin seyrinden O'nun 1320'li yıllardan sonra vefat ettiği anlaşılmaktadır. Yalnız vefat tarihi 1327 yılından önce olmalıdır. Çünkü oğlu Mübarek-Hoca bu tarihte Gök-Orda'nın Ak-Orda'dan ayrılışını ifade için para darbettirerek istiklalini ilan etmişti.40
Mübarek-Hoca: Babası İrzen Han'dan sonra Gök-Orda tahtına çıkan Mübarek-Hoca H. 728-729, yani 1327-1328 yıllarında istiklal alameti olan paralarını Gök-Orda'nın merkezi Sığnak şehrinde darp ettirmişti.41 Bunun üzerine Deşt-i Kıpçak'ta Bulkak yani karışıklık meydana gelmişti. Özbek Han bu isyan hareketini çok şedit bir şekilde bastırmış olmalıdır. Mübarek-Hoca perişan olmuş, iki buçuk sene kadar takipten kurtulmak için daima kaçmış ve Altay dağlarında ölmüştü. Mu'iniddin Natanzi, halen bu Bulkak hadisesi Deşt-i Kıpçak'ta bir asır geçmesine rağmen unutulmamıştı, demektedir.42 Özbek Han'ın isyanı bastırdıktan sonra Gök-Orda hanedanına son verdiği anlaşılmaktadır. Her ne kadar Kadı Ahmet Gaffari ve Mu'iniddin Natanzi hanedanın devam ettiğini nakletmekte iseler de bunu yerli kaynaklar desteklememektedirler. Mübarek-Hoca'nın fitnesi neticesinde meydana gelen bu büyük Bulkak hadisesini Ötemiş Hacı ve Kırımlı Abdülgaffar'ın nakilleri ile değerlendirecek olursak hadisenin mahiyeti daha iyi aydınlanmış olacaktır. Özbek Han'ın Ak-Orda tahtına çıkmadan önce Toktoga Han'ın ölümü üzerine atalığı Uygur Bacırtuk-Buka'nın fırsattan istifade ederek hanlığını ilan ettiğini söylemiştik. O zaman yalnız Şiban evladı hariç bütün Cuci evladı mensupları boyun eğmek mecburiyetinde kalmışlardı. Özbek Han, Bacırtuk-Buka'yı bertaraf edip tahta çıktığı zaman Cuci oğlanlarının bu boyun eğme işine çok kızmış olmasına rağmen onlara dokunmadığı anlaşılıyor.
Fakat Orda-İçen Sülalesi'nden İrzen'in oğlu Mübarek-Hoca'nın 1327 yılında kendisine karşı isyan edip istiklalini ilan etmesi üzerine evvelce saklamış olduğu hiddetini ortaya koyduğunu görüyoruz. Zira Kara Kişi yani asil olmayan biri olarak tavsif ettiği Uygur Bacıtuk-Buka'ya boyun eğmelerine rağmen meşru Sayın Han sülalesinden olan kendisine karşı isyan edilmesi onu çok şiddetli hareket etmeye sevk etmiştir. Muhtemelen Sol-Kol oğlanları da Mübarek-Hoca'nın hareketine katılmışlar veya hiç olmazsa O'nun hanlığını tasvip etmişlerdi. Özbek Han isyan hareketini bastırıp Cuci Ulusu'nda hakimiyetini tesis eder etmez Cuci Han'ın hatunlarından olma diğer oğlanları çağırtıp huzuruna topladı ve onlara siz Cuci Han'ın neslinden değil misiniz ki bir Kara Kişi'ye kul nöker ve muti oldunuz. Madem ki sizler Kara Kişi'nin kulluk nökerliğini kabul ettiniz ben de sizi Kara Kişi'ye koşun vereyim diyerek onları eski suçları ile mahkum etmiş yalnız Şiban evladı hariç hepsini teba'aları ile birlikte Uluğ Bey'i Kıyat Astay'ın emrine vermişti. Şiban evladına da Bacırtuk-Buka ile mücadele ettikleri için iltifatlarda bulunup onlara kendi öz illerini vererek yurtlarına göndermişti.43
Yukarıda Ötemiş Hacı Tarihi'nden aldığımız kısım, Cuci Ulusu'nun teşkilatında mühim bir değişmeyi ortaya koymaktadır. Böylelikle Özbek Han Bulkak hadisesini berteraf ettikten sonra Cuci Ulusu'nda o tarihe kadar mevcut olan ikili idare sistemini de yıktığı görülüyor. Dolayısıyla bu hareket neticesinde Gök-Orda hanedanı sona ermiş oluyordu. Kıyat Astay'dan sonra Sol-Kol oğlanları ve kabileleri önce oğlu Kıyat Cerkutlu sonra da torunu Kıyat Tengiz-Buka'nın idaresi altında kalmışlardı. Bu hal Berdi-Bek Han'ın ölümünden sonra Sol-Kol'a mensup Tokay-Timur oğlanlarının Tengiz-Buka'yı katletmelerine kadar devam etmiştir.44
Özbek Han'ın Gök-Orda hanedanına son verişinin delillerinden birisi de büyük oğlu Tini-Bek'i Gök-Orda tahtına tayin edişidir. Kutb, Hüsrev-ü Şirin adlı manzum eserini, Tini-Bek Han Gök-Orda tahtında iken onun maiyetinde bulunduğu sırada yazmıştı.45 Özbek Han'ın oğlunu Sığnak'a Han olarak gönderişi, Ak-Orda ve Gök-Orda'yı merkezi bir idarede toplayarak Cuci Ulusu'nu yalnız Sayın Han Sülalesi'nin hakimiyeti altında birleştirmek istemesinden kaynaklanıyordu. Tini-Bek Han'ın, babası Özbek Han'ın vefatından sonra tahta çıkan kardeşi Canı-Bek Han tarafından katledildiğini zikretmiştik.
Gök-Orda hanedanının Mübarek-Hoca'nın istiklal teşebbüsünde bulunmasından sonra sona erişinin en mühim delili ise, bu hânedanın devam ettiğini bildiren Mu'iniddin Natanzi'nin ve Kadı Ahmet Gaffari'nin her ikisinin de Orda-İçen sülalesine ait naklettikleri soy kütüğünün, Tokay-Timur neslinden geldiği bilinen Urus Han, Toktamış Han ve Timur-Kutluk Han'a bağlanışıdır.46 Halbuki yerli Türkçe kaynakların hepsi, istisnasız adı geçen üç hanın, Sol-Kol oğlanlarından Cuci Han'ın on üçüncü oğlu Tokay-Timur neslinden geldiğini söylemektedirler. Çok kıymetli ve sağlam şecere kitabı olan Muizzü'l-ensab, her üç hanı da Tokay-Timur nesline bağlamaktadır. Ayrıca Ötemiş Hacı,47 Kırımlı Abdülgaffar,48 Ebulgazi,49 ve Ali Celayir50 gibi Cuci Ulusu'nun yerli kaynakları da adları geçen hanları Cuci Han'ın on üçüncü oğlu Sol-Kol oğlanlarından Tokay-Timur'a bağlamaktadırlar. Dolayısıyla Orda-İçen Sülalesi'nin devamlılığını, Tokay-Timur evladı ile temin etmek suni bir yakıştırma olmaktadır. Mu'iniddin Natanzi ve Kadı Ahmet Gaffar-ı Kazvini, bu yakıştırma veya hatayı Tokay-Timur evladının da Sol-Kol oğlanlarından oluşu ve Berdi-Bek Han'ın ölümünden sonra Sol-Kol yani Sır-Derya boyunda hakimiyetlerini kurarak Gök-Orda hanedanının yerini almaları münasebeti ile yapmış olsa gerektir. Eğer Mu'iniddin Natanzi ve Ahmet Gaffar-ı Kazvini'nin verdiği soy kütükleri, bir an için doğru olarak farzedilecek olursa Kırım, Kazan, As-Tarhan ve Kazak Hanlarının da soylarını Orda-İçen Sülalesi'ne bağlamak icap etmektedir. Halbuki Seyid Mehmet Rıza, Es-Seb'üs-seyyar ve Halîm Giray, Gülbün-i Hânân adlı eserlerinde soykütüğünü Cuci Han'ın oğlu Tokay-Timur'a bağlamaktadırlar. Netice olarak Orda-İçen Han neslinin devam ettiğini gösteren hiçbir yerli kaynak mevcut değildir.
Tokay-Timur Sülalesi: Cuci Ulusu'nda önce Orda-İçen, sonra da Sayın Han Sülalelesi son bulunca, Saray tahtı boş kalmıştı. Bunun üzerine Cuci evladından bir çok oğlanlar Ak-Orda tahtına çıkabilmek için mücadeleye başlamışlardı. Soyları ve şahısları hakkında malumatımızın sınırlı olduğunu ve yalnızca bastırmış oldukları paralardan isimlerini tanıdığımız birçok oğlan bu karışıklık devresinde hanlıklarını ilan etmişlerdi.51 Fakat hiçbirinin hanlığı Cuci Ulusu'na nizam getirmemiş ve hanlıkları çok kısa olmuştu. Bilhassa Saray tahtı için yapılan mücadele Şiban oğulları ve Tokay-Timur oğlanları arasında cereyan etmişti. Berdi-Bek Han'ın 1360'da ölümü üzerine Şiban Han neslinden Hızır Han (1360-1362) Saray şehrinde han olurken Tokay-Timur neslinden Kara Nogay Han (13601362) da Sol-Kol'da hanlığını ilan etmişti.52 Kara Nogay Han üç yıl hanlık yaptıktan sonra vefat etmiş, yerine küçük kardeşi Tuğluk-Timur Han (1362-1369) geçmişti. Tuğluk-Timur, Ötemiş Hacı Tarihi'ne ve Umdet'ü't-tevârih'e göre Sır-Derya boyunda hanlık yapmıştı.53 Yalnız Kara Nogay Han'ın da Tuğluk-Timur Han'ın da darbedilmiş paraları mevcut değildir. Muhtemelen mezkûr iki han da Saray tahtı için yapılan mücadelelere uzaktan seyirci kalmak istemişlerdi. Tuğluk-Timur Han'ın ölümünden sonra yerine amcazedeleri Badık oğlan oğlu Urus Han, Sol-Kol'da han olmuştu.54
Urus Han (1369-1379): Urus Han, tahta çıkar çıkmaz Sığnak şehrinde para darp ettirmişti.55 Urus Han'ın 1377 yılında Saray tahtını da ele geçirdiğini görüyoruz. Çünkü H. 779/1377 yılına ait Saray şehrinde darp edilmiş para mevcuttur.56 Urus Han, Sağ-Kol'da Kırım tarafında hakim olamamıştı. Zira Kıyat Mamay'ı bertaraf edememişti. Böylelikle Tokay-Timur evladından Altın-Orda tahtına çıkan ilk han, Urus Han olmaktadır. Urus Han'ın Kayırçak, Tokta-Pulat (Tokta-Buka), Timur-Melik, Tuğluk-Pulat ve Toktakıya adlarında oğulları vardı. Urus Han'ın adı geçen oğulları içinde yalnız Kayırçak Han neslinden gelenler Kazak-İli'nin başına geçerek sülale tesis edebilmişlerdi.57
Bu sırada yine Tokay-Timur neslinden olan Urus Han'ın amcazadesi Tuy-Hoca Oğlan oğlu Toktamış ve diğer amcazadesi Timur Kutluk, Urus Han'ın hizmetindeydiler.58 Bunlardan Toktamış ile Urus Han bozuşmuşlar, uzun mücadeleden sonra Toktamış, 1379 yılında Urus Han'ı bertaraf ederek Altın-Orda tahtına çıkmıştı.59
Toktamış Han (1379-1397): Toktamış Han,60 1381 yılında Sağ-Kol beği Kıyat Mamay'ı da Kalka muharebesinde perişan edip öldürdükten sonra bütün Cuci Ulusu'nun hakimi olmuştu. Toktamış Han'ın Celaleddin, Kebek, Cebbar-Berdi, Kerim-Berdi, Kadir-Berdi ve Küçük Sultan adında oğulları vardı. Bunlardan Küçük Sultan hariç diğerleri 1412-1419 yılları arasında Altın-Orda Hanı olabilmişlerdi. Çünkü Toktamış Han, Timur'a önce 1391'de Kunduzça (Kundurça)'da, 1395'te de Terek muharebesinde mağlup olduktan sonra tahtını kaybetmişti. Yerine Edigü Bey'in yardımıyla Timur Kutluk han olmuştu.61
Timur-Kutluk Han (1397-1400): Toktamış ve Urus Hanların amcazadesi olan Timur-Kutluk, 1397 yılında Saray tahtına çıkmıştı. Daha sonra teşekkül edilen As-Tarhan hanları onun neslinden gelirler62 Polat Han ve Timur Han adında iki oğlu vardı. 1400 yılında bu han vefat edince yerine yeğeni Kutlu-Beg oğlu Şâdi-Beg han oldu.
Şâdi-Beg (1400-1407): Edigü Bey'in yardımıyla 1400 yılında han oldu. Gıyaseddin isminde bir oğlu vardı. 1407 yılında Edigü Bey ile bozuştuğu için hanlığı kaybetti. Şâdi-Beg Han'dan sonra Timur-Kutluk Han'ın oğulları sıra ile Polat Han (1407-1410) ve Timur Han (1410-1412) Altın-Orda tahtına çıkmışlardı. Meşhur Küçük Muhammet Han bu Timur Han'ın oğludur.
1412 yılında Timur Han'ın vefatı üzerine Toktamış Han'ın oğulları siyaset sahnesine çıkacaklardır. Sıra ile Celalettin Han (1412-1413), Kerim-Berdi Han (1413-1414), Kebek Han (14141415), Kadir-Berdi Han (1415-1416) ve sonuncu oğlu Cebbar-Berdi Han (1416-1419) yılları arasında Altın-Orda tarihinde han olarak yerlerini alacaklardır. Ancak çok şedit bir mücadele içinde olduklarından dolayı hanlıkları kısa müddetler içinde kalmıştır. 1419 yılında Toktamış Han'ın oğlu Kadir-Berdi Han vefat edince beyleri, Toktamış sülalesinden kimseyi bulamadıkları için Toktamış'ın amca çocuklarından İçkili Hasan oğlu Uluğ Muhammed'i, Altın-Orda tahtına çıkardılar. Uluğ Muhammed Han daha sonraları Küçük Muhammed ile yaptığı hanlık mücadelesini 1436 yılında kaybedince Kazan'a giderek Kazan Hanlığı'nı kurmuştur. Kazan hanları onun neslinden gelmişlerdir.63
Kazan Hanlığı'ndan sonra Kırım'da da Kırım Hanlığı teşekkül etmişti. Bu hanlığın kurucusu da Uluğ Muhammet Han'ın amcazadesi Baş-Timur (Taş-Timur)'un torunu ve Gıyasettin'in oğlu Hacı Giray olmuştur. Kırım hanları onun neslindendirler.64 Görüldüğü üzere Cuci Han'ın oğlu Tokay-Timur neslinden gelenler muhtelif şubeler halinde hüküm sürmüşlerdir. Tokay-Timur neslinden zuhur eden bu sülaleler dört isimde düğümlenmiştir.
1 Urus Han ve Evladı: Urus Han'dan sonra oğlu Kayırçak'ın oğlu Barak Han, 1424-1427 yılları arasında Altın-Orda Hanı olmuştur. Neslinden gelenler Kazak Hanlığı'nı kurmuştur.
2 Toktamış Han ve Evladı: Toktamış Han'dan sonra oğulları Celaleddin Han (1412-1413), Kerim-Berdi (1413-1414), Kebek Han (1414-1415), Kadir-Berdi Han (1415-1416), Cebbar Berdi Han (1416-1419) ve Cebbar Berdi'nin oğlu Seyyid Ahmed Han (1436-1465) hanlık yapmışlardır. Ancak ayrı bir sülale kuramamışlardır.
3 Kutluk-Timur Evladı: Kutluk-Timur'un oğlu Kutlu Beg neslinden Şâdi-Beg ve Gıyasettin Han Altın-Orda Han'ı olmuşlarsa da sülale devam etmemiştir. Buna mukabil Kutluk-Timur'un diğer oğlu Timur-Kutluk Han kolu devam etmiştir. Onun oğlu Timur Han ve torunu Küçük Muhammet Han (14241425, ikinci defa 1427-1440) Altın-Orda Hanı olmuşlardır. Küçük Muhammet Han'ın oğlu Mahmut Han neslinden Hacı-Tarhan (As-Tarhan) hanları neşet etmiştir. 1600 yılında Buhara Özbek hanlarının sona ermesi üzerine onların yerine geçen Caniyân Sülalesi bu sülalenin bir koludur. Büyük oğlu Ahmet Han 1465-1481 yılları arasında hanlık yapmış ve Şiban Han neslinden Tura Şibanilerinden İbak Han 1481'de Mangıt mirzalarından Musa Beğ ile birleşerek Ahmet Han'ı baskınla katletmiştir. İbak Han'ın Ahmet Han'ı bertaraf etmesinden sonra mücadele devam etmiş, hatta kendisi kısa bir zaman sonra vefat edince oğlu Murtaza Han, İbak Han'ın iddiasını devam ettirmiş, buna mukabil ise yine Küçük Muhammet han neslinden Şeyh Ahmet Han'ın Saray şehrinde hanlık makamına geldiğini görmekteyiz. Ancak Şeyh Ahmet Han'ın kendisinden önceki Hanlar gibi Altın-Orda Hanlığı'nın gücünü temsil ettiğini söylemek mümkün değildir. Zira yalnız Saray şehri çevresinde varlığını sürdürmeye devam edebilmiştir. Kırım hanlarından Mengli Giray 1502 yılında Saray şehrini ele geçirip tahrip ettiği zaman Şeyh Ahmet Han Saray tahtında bulunmakta idi. 1481 yılından sonra Saray tahtının zaten bir gücü kalmamıştı. Bu bakıma Kırım Hanı'nın Taht-Algan unvanı büyük bir muvaffakiyet ifadesi değildir.
4- Çigay veya Canay Evladı: İçkili Hasan'ın oğlu Uluğ Muhammet Han, 1436 yılında Altın-Orda tahtını kaybedince Kazan şehrine giderek burada Kazan Hanlığı'nı kurmuştur. Çigay'ın diğer oğlu Baş-Timur (Taş-Timur) oğullarından Gıyasettin oğlu Hacı Giray Han (1440-1466) Kırım Hanlığı Sülalesi'ni kurmuştur.
Şiban Han Sülalesi: Şiban Han, Cuci Han'ın beşinci oğlu idi. Babaları Cuci Han'ın ölümü üzerine Sayın Han ve Orda-İçen Han, dedeleri Cengiz Han'ın huzuruna gittikleri zaman, Şiban Han da beraber gitmişti. Cengiz Han, Sayın Han'a "Altın Busagalı Ak-Orda"yı, Orda-İçen Han'a "Gümüş Busagalı Gök-Orda"yı kurdururken Şiban Han içinde "Pulat Busagalı Boz-Orda"yı kurdurmuştu.65 Deşt-i Kıpçak'a döndükten sonra bu ülkenin fethinin tamamlanışında Şiban Han'ın büyük gayretleri görüldüğü için Sayın Han, O'na "bu seferde işimizi gören bitiren sen oldun" deyip on bin çadırlık tebaa ile birlikte Kuşçu, Karluk, Beyrek ve Nayman kabilelerini vermiş ve benim ve ağabeyim Orda-İçen arasındaki bütün ülkeler senindir. Yazın Irgız, Savuk, Or ve İlek ırmaklarından Ural dağlarına kadar Yayık ırmağının şarkında yayla, kışın Kara-Kum, Ara-Kum sahası ile Sır-Derya, Sarı-Su ve Çu ırmağı ayağında (döküldüğü yer) kışla, diyerek bu ülkeleri ona vermişti.66 Şiban Han'ın 1- Baynal, 2-Bahadır, 3- Kadak, 4- Balaka, 5- Çerik, 6- Mergen, 7- Kurtoga, 8- Ayaçı, 9- Sayılgan, 10- Bayancar, 11- Macar ve 12- Konçi adında on iki oğlu vardı.67 Şiban Han'ın ölümü üzerine ikinci oğlu Bahadır geçmişti. Bahadır'ın iki oğlu vardı. Büyüğünün adı Cuci-Buka, küçüğünün ise Kutluk-Buka idi. Cuci-Buka babasının yerine geçmişti.68
Cuci-Buka'nın dört oğlu vardı. 1-Badakul, 2-Bek-Timur, 3-Yangıçar, (Ebulgazi'de Nikçar), 4-Yisun-Buka idi.69 Cuci-Buka ölünce yerine büyük oğlu Badakul geçmişti. Ming-Timur adlı bir tek oğlu vardı. Çok zeki ve akıllı olduğu için kendisine "Külük" lakabı verilmişti. Babasından sonra Külük Ming-Timur başa geçti.70 Külük Ming-Timur Han'ın 1-İlig (İlgek), 2-Fulat (Pulat veya Pusat), 3-Canta, 4-Sevinç Bay (Sevinç-Timur), 5-Bek-Kondu, 6-Tunga adında altı oğlu vardı.71 Külüg Ming-Timur ölünce yerine Fulat geçti. Fulat'ın 1-Arab-Oğlan (Arab-Şah) ve 2-İbrahim (Ayba) adında iki oğlu vardı.72 Fulat, Sayın Han Sülalesi'nin son bulduğu günlerde han idi. Fulat Han'dan sonra Şiban Ulusu'nun başına Ming-Timur (Melik-Timur) oğlu İlik (İlgek) oğlu Kan-Bay geçmişti. Devresi Urus Han zamanına isabet eder. Toktamış Han, Kıyat Mamay üzerine yürümek için Kan-Bay'dan yardım istemiş, fakat Kan-Bay yardım etmemiş idi.73 Toktamış Han'a Kan-Bay'ın amcazadesi Fulat'ın oğlu Arab-Oğlan yardımda bulunmuştu.74 Toktamış Han, 1381 yılında Kıyat Mamay'ı bertaraf ettikten sonra, Arab-Oğlan'ı Kan-Bay'ın yerine geçirerek, Şiban Han'dan miras kalan illeri ve Şiban yurdunu Arab-Oğlan'a vermişti.75 Arab-Oğlan kardeşi İbrahim (Ayba) ile iyi geçinerek Şiban Ulusu'na beraberce hükmetmişti.76 Daha sonra Şibanilerin başına Kan-Bay'ın oğlu Mahmudek Hoca geçmişti. Mahmudek Hoca, kendi zamanında Tura ülkesinde oturan Kongırat ve Secut tümenlerini mağlup ederek Tura vilayetinde tam bir hakimiyet kurmuştu.77 İbrahim (Ayba)'in torunu ve Tuğlu-Şeyh (Devlet Şeyh)'in oğlu Ebulhayr, bu Mahmudek Hoca ile çarpışmış, onu mağlup ederek öldürmüştü. Ayrıca dul kalan hanımı Mangıt Mirzalarından birinin kızı olan Canak Begüm'ü de kendisine almıştı.78 Ebulhayr Han H. 813/1413 yılında doğmuş H. 874/1469 yılında vefat etmişti. Üç hanımı ve on bir oğlu vardı. Burgut kabilesinden Ağanak Bige'den, Şah Budak ve Hoca Muhammed (Hocuğum), Kongırat ilinden olan ikinci hanımından Haydar Han, Seyid Baba Han, Sancar Sultan, Şeyh İbrahim, Uluğ-Bek'in kızı olan üçüncü hanımı Rabia Hatun'dan da Küçküncü Han, Sevinç Hoca Han ve Ak-Burun Sultan dünyaya gelmişti.79 Ebulhayr Han, üç defa Taht Vilayeti'ni (Saray şehri) ele geçirmiş ve Orday-ı Bazar'da namına hutbe okutmuştu. Timurilerden Maveraünnehir ülkesinin birçok kısımlarını almıştı.80 Ebulhayr Han vefat ettikten sonra Şibanilerin başına Arab-Oğlan neslinden Yadigar Han geçmişse de Ebulhayr Han gibi kuvvetli hükümdar olmadığı anlaşılıyor.81 Ebulhayr'ın torunu ve Şah Budak'ın oğlu Şeybak Han (1500-1510) en meşhur Özbek hükümdarlarındandır. Onun zamanında Timurîlerin elinde olan Maveraünnehir, Semerkand, Buhara ve hatta Horasan'ın bir kısmı Özbekler tarafından zabtolunmuştu. Bu sırada zuhur eden Şah İsmail 1510 yılında Şeybak Han'ı mağlup ederek katlettirmiş ve Harezm ülkesine kadar darugalarını göndermişti. Yalnız 1514/1515 yılında Yadigar Han evladından Yılbars Han (1515-1526) Harzem'i zaptederek Şah İsmail'in darugalarını kovmuştu. Artık bu tarihle birlikte kat'i olarak Şiban evladının üç ayrı koldan sülale ve üç ayrı hanlık teşkil ettiklerini görüyoruz:
1 Ebulhayr Han Sülalesi (Maveraünnehr Şibanileri); Semerkand, Buhara, Taşkent ve bütün Maveraünnehr sahasına hükmettiler.82
2 Yadigar Han Sülalesi (Harezm Şibanileri); Harezm, Mangışlak ve Esterabad'a kadar Hazar ötesi Türkmen-İli sahasında hüküm sürdüler.83
3 Bek-Kondu Sülalesi (Tura Şibanileri): Bu sülale esas Şiban yurdunda kalan Melik-Timur (Külük Ming-Timur) oğlu Bek-Kondu evladının teşkil ettiği sülaledir.84
Devletlerin hayatında kuruluş, yükseliş, duraklama, gerileme ve çöküş bir nevi kader çizgisidir. Bu ölçülerde bakıldığı zaman devletin kuruluşu Batu Han (1227-1256) Hanlığı'nın ilk yarısı devlet kuruluşu ile geçmişti. 1229 yılında başlayıp 1241 yılına kadar devam eden Kıpçak seferinin neticesinde İtil boyu Kuzey Kafkasya, Bulgar Hanlığı, Kırım, Slav Prenslikleri ve batıda Balkan Dağları, Tuna boylarına kadar hanlığın bünyesinde birleştirilmiş oluyordu. Böylece Ak-Orda yani Altın-Orda Hanlığı'nın hakim kanadının teşekkülü tamamlanmış oluyordu. Daha sonra ülkenin ticarî, iktisadî ve sosyal hayatını tanzim etmek meseleleri kalıyordu ki, Batu Han'ın bunları yapabilmek için siyasî hudutlara erişmesi gerekmekteydi.
Ancak ondan sonra bu hususlarla ilgilenmiş ve başkent olarak İtil boyunda Saray şehrini kurmuştu. Ogeday Kağan'ın ölümünden sonra bütün Dört UIus içinde en kudretli şahsiyet olarak Batu'yu görmekteyiz. Batu'nun istekleri dahi Dört Ulus'ta mutlaka yerine getirilmesi emir olarak telakki edilmekteydi. Anadolu Selçuklu Sultanlığı'na Moğol ordularının girdiği 1243 Kösedağ Muharebesi'nde Batu'nun askerleri de olduğu için Batu'nun Azerbaycan ve Doğu Anadolu'da da vergi tahsildarları vardı.1256 yılında onun ölümünden sonra hayatta iken kudreti karşısında karşı çıkamayanlar Batu Han'ın tahsildarlarını bu bölgelerden kovacaklardır. Esasında Azerbaycan ve Doğu Anadolu diğer bir kardeş ulus olan İlhanlı Ulusu'na bağlı bulunmaktaydı. Daha sonraki yıllarda İlhanlı Ulusu ile Altın-Orda Hanlığı, İlhanlı Devleti bitene kadar harbedeceklerdir. Dolayısıyla hanlığın kuruluşu hatta yükselişe başladığı dönem Batu'nun hanlığı döneminde olmuştur. Batu Han'ın 1256'da ölümünden sonra 1256 yılı içinde iki oğlu Sarıtak Han ve Ulakçı Han ay hesabı ile birbiri ardınca ölüverince yükselişe yeni başlayan hanlığın sıkıntılı bir döneme düşeceğini göstermekteydi. Ancak Sayın Han neslinden hanzâdelerin yetişkin yaşa gelinceye kadar Batu Han'ın kardeşi Berke Han'ın (1257-1266) kurultay kararı ile hanlık makamına getirildiğini biliyoruz. Berke Han on yıla yaklaşan hanlığı sırasında devlet dizginlerini dirayetle yönetmiş, İlhanlılar ile tahsildarların gönderilişi dolayısıyla başlayan harbi dirayetle yönetmiş, siyaset olarak da Mısır Türk Memluk Sultanlığı ile dostluk kurarak dış dünyaya karşı yalnızlıktan kurtulmuştu. Berke Han'ın Altın-Orda hanları içinde İslamiyet'i kabul eden ilk han oluşu da önemlidir. Berke Han ağabeyinin Slav Prenslikleri üzerine koyduğu vergileri yeniden tanzim etmiş ve ağabeyinin yapmış olduğu işleri devam ettirmiştir. Bu arada ağabeyinin kurduğu Saray şehrinin biraz daha kuzeyinde olan Yeni Saray'ı kuracaktır. Berke Han 1266 yılında öldüğü zaman çocuksuz olması münasebetiyle hakimiyet tekrar Sayın Han Sülalesi'ne geçecektir. 1266 yılında Batu'nun torunu Münge-Timur (1266-1282) istiklal alameti olan paralarını ilk darbettiren hükümdardır. Ondan önceki Batu ve Berke Hanlar da dahil yalnızca kağanın adı zikredilen Dört Ulus içinde kullanılan anonim paraları bastırırlardı. Böylece kağanı tanımama, Münge-Timur'dan sonra başlayacaktır. Münge-Timur'un çok dirayetli bir hükümdar olduğu anlaşılmaktadır. Çünkü kaynaklarda Münge-Timur, Külük lakabıyla beraber zikredilir. Külük, Türkçe akıllı, dirayetli ve zeki manasına gelen bir kelimedir. 1282 yılında öldüğü zaman kardeşi Tuda-Münge (1282-1287) ona halef olacaktır. Tuda-Münge divane tabiatlı olduğu için yeğeni Tula-Buka Han (1287-1291) tarafından hanlıktan indirilecektir. 1291 yılında Berke Han zamanında İlhanlılar ile olan muharebelerde temayüz etmiş olan Emir Nogay'ın yardımıyla Tula-Buka Han, Mengü-Timur'un oğlu Tokta-Han tarafından tahtından indirilecektir. Tokta Han (1291-1313), hanlığı müddeti içinde hanedan mensuplarını kırarak yalnızca oğlu İlbasar'ı bırakmıştı. İlbasar da ölüverince Sayın Han Sülalesi'nin bitme tehlikesi ortaya çıkacaktır. Ancak Tokta Han öldürttüğü ağabeyi Tuğrulca'nın oğlu Özbek Han'ın saklandığı bölgeden getirilip han yapıldığı ana kadar bu tehlike devam etmiştir. Özbek Han zamanı Altın-Orda Hanlığı'nda birçok yeniliklerin yapıldığı devre olacaktır. 1313 yılında han olan Özbek 1320 yılında İslamiyet'i kabul etmiş ve Altın-Orda Hanlığı'nda bütün hanedan mensuplarının İslamiyet'e girmelerini temin etmiştir. 132829 yıllarında ise Gök-Orda Han'ı Mubarek-Hoca'nın Sığnak şehrinde istiklal alameti olan paralarını darbettirmesi üzerine Özbek Han yalnızca Mübarek-Hoca'yı değil onun mensubu olduğu Gök-Orda Sülalesi'ni de ortadan kaldıracaktır. Bunu, Sığnak şehrine veliahdı durumunda olan oğlu Tini-Bek'i idareci olarak tayin etmesinden anlamaktayız. Böylece 1329 tarihinde Altın-Orda Hanlığı'nın kuruluşundan bu yana Doğu Deşt-i Kıpçak'ta Sayın Han Sülalesi'ne bağlı olarak hüküm süren Gök-Orda hanedanı tarihe karışmış oluyordu. Özbek Han dönemi Altın-Orda Hanlığı'nın kudret ve ihtişam dönemi olarak bilinir. 1340 yılında ölümü üzerine oğlu Canı-Bek Han (1340-1357) babasına halef olacaktır. Canı-Bek Han ağabeyi Tini-Bek'i ve diğer kardeşi Hızır Bek'i ancak bertaraf ettikten sonra hanlık makamına gelebilmişti. Canı-Bek Han döneminde de aynen Özbek Han dönemindeki gibi hanlığın ihtişamının devam ettiği görülür. Hatta yıllardır İlhanlı Ulusu ile mücadele mevzusu olan Azerbaycan'a girerek (1356) ele geçirmesi, Altın-Orda Hanlığı'nın eriştiği kudretin zirvesi olarak görülebilir. Hatta oğlu Berdi-Bek'i buraya vali olarak bırakıp geri dönmüştü. Ancak Berdi-Bek babasının dönüşünden sonra oğlunun yanına bıraktığı Tümen beyi Tulubay teşviki ile Berdi-Bek gizlice Saray şehrine dönecek o sırada hasta durumunda olan babası Canı-Bek Han'ı katlederek hanlık makamına geçecektir. Berdi-Bek'in hanlığı 1357'den 1360 yılına kadar devam edecektir. Berdi-Bek, Tulubay adlı beyinin yapmış olduğu menfi telkinler dolayısıyla küçük kardeşlerinin hepsini boğdurarak hiç halef bırakmayacaktır. Bu münasebetle de Sayın Han Sülalesi'nin bitişini hazırlayan Berdi-Bek Han'ın adı kaynaklarda Kökün Kırgan Köten Han şeklinde geçmektedir ki, kendi sülâlesini yok eden han, demektir.
Altın-Orda Hanlığı'nın yükseliş dönemi Canı-Bek Han'ın ölümüyle sona ermiş oluyordu. Bundan sonra kaynaklarda geçen ifadelere bakılacak olursa bir Bulkak devri başlamıştı. Bulkak, Osmanlı tarihindeki Fetret Devri'nin karşılığı olmaktadır. Berdi-Bek'in kaynaklarda verilen bilgiye göre iki buçuk veya üç yıllık bir hükümeti vardır. Ancak hanlığın her yerinde artık Berdi-Bek'in hükmü geçmemekte, hatta başkent çevresindeki büyük Kıyat emirlerinin bir kısmı Sır-Derya boyuna bir kısmı da Kırım tarafına giderek başkenti korumasız bırakmışlardı.1360 tarihinde ölen Berdi-Bek ile Ak-Orda Sülalesi böylece bitmiş oluyordu.
Bundan sonraki Altın-Orda hanları Şiban ve Tokay-Timur neslinden geleceklerdir. Bulkak dönemi sonlarına doğru Tokay-Timur neslinden Urus Han (1369-1379) Cuci Ulusu'nun Sol-Kol'unda hakimiyeti kurmuş batıya doğru niyetlendiği sırada Toktamış Han ile mücadelesi başlayacaktır. Dolayısıyla Bulkak, Urus Han döneminde de devam etmiş sayılmaktadır. Çünkü Altın-Orda Hanlığı'na gelenlerin hiçbirisi hanlığın bütününe hakim olamamıştır. Bulkak dönemindeki hanların sayısı elliye yaklaşmaktadır. Kaynaklardaki bilgiler ile Markof'un kataloğundaki paralar farklılıklar göstermektedir. Berdi-Bek Han'dan sonra Şiban Han neslinden Hızır Han ve Bo'ul (Bogul) neslinden Bazarcı Oğlan gibi ilk Bulkak hanları ortaya çıkmışsa da bu kırk küsür hanın pek çoğunun hangi nesebden geldiği dahi belli değildir. Urus Han'ı bertaraf eden Toktamış Han (1379-1397) devletin dizginlerini toplayarak hanlığı tekrar yükseltebilmişti. 1397'de onun hanlığı kaybetmesiyle birlikte başlayan devir bir duraklama devresidir. Gelen hanlar daha ziyade Tokay-Timur neslinden olanlardır. Bu duraklama döneminde Toktamış'a halef olan amca çocuğu Timur-Kutluk Han (1397-1400) evladı ile Toktamış Han evladı arasında bir mücadele dönemi başlayacaktır. Bu mücadeleli dönem hanlığın bölünmesine ve parçalanmasına kadar devam edecektir. 1436 yılında Uluğ-Muhammet Han tarafından Kazan Hanlığı, onu takiben 1440 yılında Hacı-Giray tarafından da Kırım'da Kırım Hanlığı kurulacaktır. Böylece ilk bölünmeler ortaya çıkmış oluyordu. Saray şehrinde oturan hanlardan kaynaklarda Uluğ Orda şeklinde bahsedilmektedir. Bu mücadelelere Şiban Han evladı da katılmak istemiş ise de Tokay-Timur nesli hakimiyeti elden bırakmamıştır. Bu münasebetle Doğu Deşt-i Kıpçak'ta Şiban Han evladı Özbek Han'ın hanlığa çıkışında yardımcı oldukları için bunlara kaynaklarda Özbekler veya Özbekîyân denmekteydi. Bu mücadeleli dönemde Özbekler merkeze hakim olamamışlar, fakat kendi bölgelerine de saray hanlarının otoritesini sokmamışlardır. Dolayısıyla bu dönem hanları en son Toktamış Han zamanında temin edilen birlik seviyesine asla ulaşamayacaklardır. Özbeklerin de doğusunda Urus Han evladının direndiği hanlık merkezine karşı gruplar Kazak adıyla anılacaklardır. Kazak kelimesi, kendi başına buyruk hareket eden, manasında bir Türkçe kelimedir. Yani hanlık merkezini tanımayanlar bu isimle zikr edile edile bu yeni teşekkül edilen ilin adı da Kazak İli olacaktır. Doğu Deşt-i Kıpçak'ta Özbekler ve Kazaklar kendi hakimiyet sahalarını tayin ederlerken İtil boyu ve Kırım havzasında Kazan ve Kırım Hanlıklarını takiben 1465'lerden itibaren Hacı-Tarhan (As-Tarhan) Hanlığı da kurulacaktır. Hatta bu arada Yayık Irmağı ve Saraycık şehri merkez olmak üzere Nogay-Mangıt Ordası da bir ayrı bölüm olarak tarih sahnesinde görülecektir. Diğer Dört Ulus'a bakılacak olursa, o ulustaki tek hanedanın devamlılığına karşılık Deşt-i Kıpçak'ta bu kadar bölünmenin olmasının sebebi, bulunduğu coğrafya ile ve siyasî mücadeleler ile izah edilebilir. Hatta Özbekler, Deşt-i Kıpçak'taki kendi hakimiyet sahalarını kısmen terk ederek Uluğ Bey devresinden itibaren Ebu'l-Hayr Han zamanında, Maveraünnehir'e ineceklerdir. Timurîlerin idaresine son veren Özbekler, Çağatay ülkesine inmekle hakimiyet sahalarını Deşt-i Kıpçak'ın dışına genişletmek imkanına sahip olmuşlardır. Timurlular Devleti'ni ortadan kaldırarak Buhara merkez olmak üzere yeni bir hanlık kuracaklardır. Hatta Buhara Hanlığı'nı takiben Harezm'de Özbeklerin eline geçecek ve burada da Hive-Özbek Hanlığı ortaya çıkacaktır. Böylece Özbekler vasıtasıyla Cuci Ulusu'nun sahası Çağatay Hanlığı'nı da içine alacak şekilde böyle bir genişleme imkanına sahip olmuştur.
Altın-Orda'nın son hükümdarı durumunda görülen Şeyh Ahmet Han (1481-1502), yalnızca Taht-İli diye bilinen Saray şehri ve çevresinde söz sahibi idi. 1502 yılında Kırım Han'ı Mengli-Giray gelip Saray şehrini ele geçirmiş ve şehri tahrip ettikten sonra geri dönmüştü. Kaynaklar bu münasebetle ondan Taht-Algan diye bahsetmektedir. Alınan taht ancak Saray ve çevresi idi. Esasında Saray şehrinin tahribi ile biten hanlığın kudreti çok daha önceden sona ermişti.
Altın-Orda Hanlığı'nın Teşkilatı
Cihanşümul Türk Devlet yapısında görülen teşkilat yapısında Sağ-Kol, Sol-Kol ve merkez teşkilatı olmak üzere bilinen bir yapılanma vardır. Cuci Ulusu'nun ve Altın-Orda Hanlığı'nın teşkilatlanmasında yerli kaynaklarda geçen Sağ-Kol, yani batı bölüm, Ak-Orda adıyla, Sol-Kol ise doğuda Gök-Orda adıyla iki bölüme ayrılmıştı. Bu bölümlerin renklerle isimlendirilmesinde kültür tarihimizin bir özelliğini görmekteyiz. Sağ-Kol, Sol-Kol teşkilatının yanında, merkez teşkilatı ise kaynaklarda Ön (Öng) Kol diye geçmektedir. Ancak devleti Ak-Orda yani diğer adıyla Altın-Orda temsil etmekte, Gök-Orda bölümü ise ayrı bir devlet gibi değil bir devletin bir aşağı idari kanadı şeklinde mana taşımaktaydı.
Reşidüddin, devletin her iki idarî kanadında da Cuci evladının ve torunlarının yer aldığını nakletmektedir. Bu hanzâdelere oğlan tabiri kullanılmaktadır. Oğlan tam şehzade karşılığıdır. 800 tarihli Timur-Kutluk Han'ın yarlığının başındaki "Timur-Kutluk, sözüm; Sağ ve Sol-Kol Oğlanları, Tümen beğleri, Bin Beğlerim"85 ifadesinin de gösterdiği gibi Cuci Ulusu'nun devlet yapısında Sağ ve Sol-Kol oğlanları adı verilen Cuci evladının yeri başta gelmekte ve şehzade tabiri oğlan adı ile karşılanmaktaydı. Devletin başındaki Han ve hanımının unvanı ise Hatun şeklindedir. El-Ömerî'nin nakline göre "Kıpçak ülkesinde Hatunlar Hanlarla birlikte idareye iştirak ederler verilen yarlıkların bir çoğunda Han ve Hatun birlikte karar verdiler şeklinde kayıtlar bulunur. Ben böyle yarlıkları gördüm" demektedir.86
Canı-Bek Han'ın anası ve Özbek Han'ın Hatun'u Tay-Tuğlu Hatun'un Metropolit Feognost'ta vermiş olduğu yarlıkta Ulus Emiri ve Orda Emirlerine ve vilayet ve şehir kasaba darugalarına ve damgacılara ve elçiler şeklinde bütün devlet ileri gelenlere hitap eden ifadesinden devlet idaresindeki Ulus Emiri'nin en üst seviyede Orda Emiri'nin ise bölümlerden bir tanesinin ve vilayet, şehir, kasaba darıgalara ve damgacılara ve elçilere87 şeklinde geçen ünvanlar devlet teşkilatındaki protokol yerini göstermektedir.
En üst seviyede her yıl toplanan ve mühim meselelere karar verilen Kurultay ise devletin mühim kararlarının alındığı yüksek bir meclis durumundaydı. Bir de ünvanlar arasında Atalık ünvanını görmekteyiz. Atalık daha ziyade vezir hüviyetinde bir yüksek makam idi. Yine kaynaklardan anladığımıza göre Sağ-Kol Orda Emiri Kırım'da, Sol-Kol Orda Emiri ise Harezm'de oturmakta idi.88
Tümen Beğleri ve Bin Beğleri askeri kumandan hüviyetinde olan bu kimseler umumiyetle Kıyat, Kongırat, Mangıt, Şirin, Barın, Secut gibi kabilelerin emirleri durumundaydılar. Kurultayı teşkil eden elemanlar yukarıda işaret olunduğu gibi ya Cuci Sülalesi mensupları yahut da kabilelerin ırsî beyleri idi. Başlangıçta bu beyler Moğolca, Noyan ünvanı kullanırlarken daha sonraları Türkçe Bey kelimesi onun yerine kaim olmuştur. Hatta Arapça Emir kelimesi de bu manayı karşılamak üzere kullanılmıştır. Hanlığın en büyük icra organı olan kurultay, yasaya göre kararlar almaya mecburdu. Dolayısıyla yasa ve yargı işlerine bakan Yasa Emiri olan bey de kurultayın tabii azası meyanında idi. Ayrıca Uluğ Bitikçi veya Bitikçi Emiri diye bilinen defterdarlar da kurultaya katılmışlardır. Esasen Yasagul ve Bitikçiler de beyler arasından seçilmişlerdir. Cengiz Han'ın Yasa Emiri Çağatay, Batu Han'ın Bitikçisi ise Berke Han idi. Altın-Orda Hanları kurultay meseleleri ve kararlarından başka devlet işlerini yürütürken Kineş=Kingeş, heyetine danışırdı. Ayrıca hukuk işlerinde Saray şehrinde oturan Baş Kadı ve Baş Yargucu teşkilatın başındaydılar. Teşkilata uygun şekilde Sağ-Kol ve Sol-Kol Orda Kadıları ve Orda Yargucuları da mevcuttu. Orda Kadıları ve Orda Yargucuları Sağ-Kol'da Kırım'da, Sol-Kol'da ise Harezm'de oturmakta idiler. Bu münasebetle Saray Kadısı veya Baş Kadı, daha sonra Sağ ve Sol-Kol Orda Kadılıkları, üçüncü kademede ise şehir kadıları şeklinde bir sıralamayı görebilmekteyiz. Aynı durum yargucular için de cari idi. Kadılar dinî hukukla alakalı meselelerde yargucular ise örf ve adete ait yasa hukuku üzerinde hükmederlerdi.
Yarlıklarda görebildiğimiz tuğra veya nişan karşılığı damga kullanılmaktaydı. Osmanlılarda nişancının veya tuğrakeşin vazifesini, Altın-Orda Hanlığı'nda Tamgacı yapmaktaydı.
Rütbe olmamakla beraber Tarhanlık ve Küregenlik unvanları muhterem makamlar arasında geçmektedir. Bunlardan Küregen, Sayın Han Sülalesi'ne damat olan beylerin kullandığı ünvan idi. Tarhanlık ise han tarafından yarlık ile birlikte verilen her nevi vergiden muafiyet ve dokuz çeşit suçtan muaf sayılan kimseler için kullanılırdı. Bunların teşkilata göre değil aynı zamanda sayıları da belli olmazdı. Çünkü devir devir bunların sayısı çok azalmış bazen de artmıştır.
Cengiz İmparatorluğu'nun bir bölümü olan Altın-Orda'da da posta ve ulaşım Yam adı verilen posta teşkilatı ile yapılırdı. Bu nizam içinde yer alan ulaklar fevkalade haller dışında şehirlere ve meskun mıntıkalara uğramadan esas menzillerine ulaşmak için gayret ederlerdi. Menzil yerlerinde at ve yedek ulaklar bulunur, her ulak kendisine ulaşan evrakı bir sonraki menzile ulaştırma şeklinde vazife görürdü.89
Altın-Orda Hanlığı iktisadî şartlar itibariyle üst seviyede zengin bir ülke olmamıştır. Bu durum Deşt-i Kıpçak'ın coğrafî yapısı ile yakından ilgilidir. El-Ömerî, "bu ülkenin insanları, bozkır şartlarına uygun şekilde umumi olarak hayvancılıkla, bazı yerlerde ise ziraat ile iştigal ederler. Kıtlık ve hayvan hastalıklarının zuhur ettiği yıllarda perişan olurlar; hatta erkek evlatlarını satmak zorunda kalırlar. Bugün Mısır ordusunda bunların pek çoğu vardır." diyor.90 Altın-Orda'nın ticarî geliri de büyük sayılamazdı. Çünkü, Avrupa ile Asya arasındaki ticarî irtibat o devirde Ön-Asya yoluyla yapıldığı için Deşt-i Kıpçak ikinci planda kalıyordu. Dolayısıyla, mesela İlhanlılara oranla büyük siyasî kudrete sahip olmasına rağmen, mütevâzı bir iktisadî hayata mahkumdu. İlhanlılarda, İktisadî gücün ifadesi olarak altın para bol miktarda darp edilirken, Altın-Orda Hanlığı'nda Sayın Han Sülalesi'nin son bulduğu 1360 yılına kadar altın para bastırıldığına dair emâre görülememiş ve ancak gümüş ve bakır paralar darbedilmiştir.
Altın-Orda Hanlığı'nın Kırım, Bulgar, Kuzey Kafkasya, Harezm ülkesinin o devir dünyasındaki ticarî hayatta yeri mühim durumdaydı. Batu Han'ın kurmuş olduğu Saray şehrinden sonra Berke Han'ın kurduğu Yeni-Saray şehri bu merkezler arasında yeni yer almış bulunmaktaydı. Ayrıca Kırım bölgesindeki Kerç, Kefe, Sudak ve Azak limanları Ceneviz ve Venedikli tâcirlerin ticarî depolarının yer aldığı limanlar durumundaydı. Bu şehirler arasında gelip giden kervanlar ve yukarıda saymış olduğumuz limanlara uğrayan gemilerden damga vergileri alınırdı. Bu alınan damga vergileri hanlığın temel gelir kaynakları arasındaydı. Ayrıca Altın-Orda Hanlığı'nın hanlığa gelir temin eden Ortaklık adı verilen bir usulden faydalandığını bilmekteyiz. Ortak diye tabir edilen bu tüccar kimseler komşu ülkelerde ticarî temsilci gibi çalışırlar ve büyük gelir temin ederlerdi. Ayrıca devlet gelirleri arasında tabii Rus knezliklerinden alınan vergiler bulunmaktaydı. Bunlar daha ziyade Daruga ve Baskak adı verilen vergi amirleri tarafından toplanırdı. Bu vergiler tabiî olan Rus kneziklerinde baca vergisi (ev başına demektir), haraç ve bac yıllık olarak toplanırdı. Bunlardan başka devlet posta teşkilatı için alınan Yam ve Ulak vergisi Galle adı ile orduya erzak ve temini gayesiyle toplanan vergiler Altın-Orda Hanlığı'nın canlılığını ve hayatiyetini temin etmekteydi.
Cuci Ulusu'nun kendi bünyesinde toplanan vergilerin başında, gayrimenkullerden alınan Uluğ-Mal, veya Talay adındaki vergi gelmektedir. İkinci olarak, Kalan adı verilen ve öşür tertibinde olan vergi, hasat sonunda, müstahsilin elde ettiği hubûbatın 1/10'u oranında alınırdı. Kopçur adındaki diğer bir vergi ise, bozkır sekenesi ile alakalı olup, koyun sürülerinden 1/100'u miktarınca aynî olarak alınırdı.91
Altın-Orda Hanlığı'nın kuruluş döneminde bu ülkede var olan pek çok şehri bilebilmekteyiz. Bu şehirlerin başında kuzeyde Bulgar şehri, Kuzey Kafkasya'daki Macar şehri, İtil boyundaki Ükek, Suvar gibi şehirler meyanında Kırım sahasında Kefe, Kerç ve Sudak, Harezm ülkesinin merkezi Harezm şehri ve yine Sır-Derya boyundaki Doğu Deşt-i Kıpçak'ın merkezi Sığnak şehri gelmektedir. Bu şehirlere ilave olarak hanlığın kuruluşundan sonra Batu Han zamanında kurulan Eski-Saray ve Berke Han zamanında kurulan Yeni-Saray şehirleri, Yayık ırmağı boyunda ise Saraycık şehrini ilave edebiliriz. Hatta tahrip edilen İtil şehrinin yerine kurulan, bugün As-Tarhan adıyla anılan şehrin yerine, Hacı Tarhan adında yeni bir merkezin meydana geldiğini de bilmekteyiz. Yine daha sonra gelişen ve Sağ-Kol Ordası'nın merkezi durumunda olan Kırım yarımadasının ortasındaki Kırım şehrini de bunlara ilave etmek gerekmektedir.
İbn Batuta 1330'lu yıllarda Anadolu'dan Kırım'a çıktıktan sonra, daha sonra Eski Kırım adını alan, Kırım şehrini görmüş daha sonra Don nehrinin Azak denizine döküldüğü yerdeki Azak şehrine ulaşmış, Kuzey Kafkasya'daki Macar şehrine ulaşmış, oradan da Saray şehrine, daha sonra da Saraycık şehri üzerinden Harezm'e erişmişti.92 1330'lu yıllardaki durum bu merkezde iken Altın-Orda Hanlığı'nın XV. asrın ortasından itibaren bölünmeye başlaması üzerine Kırım'da Bağçe-Saray ve Ak-Mescid, İtil'in orta havzasında eski Bulgar şehrine yakın olan Kazan şehri Kazan Hanlığı zamanında ve İtil'in Hazar Denizi'ne döküldüğü bölgedeki As-Tarhan veya Hacı -Tarhan şehirleri ise gelişmelerini daha ziyade bu hanlıkların kuruluşundan sonra yapacaklardır.
Deşt-i Kıpçak'ın fethi sırasında Rus prenslikleri üzerinde büyük nüfuz sahibi olan Kief Büyük Knezliği'nin başkentinde Moğollar tarafından tahribi sebebiyle; eski itibarını kaybeden Kief şehrindeki Rus metropolitliği, daha sonra kuzeydeki Moskova'ya taşınmıştı. Altın-Orda Hanları, Moskova prensini Büyük Knez olarak tayin ettikleri gibi, Moskova metropolitlerini de Rus kilisesinin başı olarak tanıdılar. Böylece, Moskova Knezliği, Altın-Orda'nın da himaye ve müsamahasıyla diğer Rus knezleri üzerinde hakimiyet kurmaya muvaffak oldular. Başka bir ifade ile, Altın-Orda, başlangıçta Batu'nun yıktığı Kief Büyük Knezliği yerine, daha kuvvetlisini yani mustakbel Rus Devleti'nin temelini teşkil edecek Moskova Rusyası'nın inkişaf yolunu açmış oluyordu. Derinliğine tetkik edilmemiş olmasına rağmen, Altın-Orda'nın bazı müesseselerinin, hususiyle Moskova Knezliği tarafından taklit ve kabul olunduğuna dair belirtiler vardır. Netice itibariyle, Altın-Orda Hanlığı, Doğu Avrupa'nın ve Rusya'nın modern devreye girişine amil olmuştur.
Altın-Orda Han'ı Ahmet Han'ın 1480 yılında Moskova üzerine yapmış olduğu seferin sonuçsuz olarak bitmesi Moskova Büyük Knezliği'nin artık ciddi olarak varlık göstermeye başlayışının ifadesi olmaktadır. O sırada Moskova'nın başında bulunan Büyük Knez III. İvan (1462-1505) Rus Devleti'ni canlandıran ilk Büyük Prens durumunda olmaktadır. Onu takiben III. Vasili (1505-1533) ve daha sonra Rus Devleti'nin başına geçen IV. İvan (1533-1584), Rus Devleti'ni tarih sahnesinde devlet haline getiren müthiş lakaplı bu IV. İvan olacaktır.
Nitekim 1547 yılından itibaren Büyük Prenslik ünvanını bırakarak Çar ünvanını almakla bu iddiasını açıkça ortaya koymuştur. 1552 yılında Kazan Hanlığı'na 1556 yılında Hacı-Tarhan Hanlığı'na daha sonra Saraycık merkezli Mangıt-Nogay Ordası'na son vererek Sibirya'daki Tura Şibanîleri Devleti hükümdarı İşim Han ile mücadeleye giren ve Sibirya topraklarına doğru genişleme siyasetini ortaya atan bu IV. İvan olacaktır. Onun vefatından sonra 1600 yıllarına doğru Tura Şibanîleri Devleti'ne son verilecek, hatta daha doğudaki Kazak Hanlığı ile mücadelelere başlanacak ve Rus Devleti'nin İrtiş boylarına kadar genişlemesi bu siyasetin sonucu olacaktır. IV. İvan'ı muvaffak kılan Rus ordusunu yeniden teşkilatlandırarak ateşli silahlarla onları teçhiz etmesi sayesinde ateşli silahlardan mahrum olan bu hanlıkların kolayca istila edilebilmesinin sebebini görmek ve bulabilmek mümkündür. Daha sonraki yüzyıllarda Japon Denizi'ne kadar uzanan ve Türkistan Hanlıklarına son veren siyasetin temeli IV. İvan zamanında ortaya konulmuştur.
Altın-Orda Hanlığı'ndan en son geriye kalan Kırım Hanlığı ise Osmanlı desteği münasebeti ile 1774 Kaynarca Anlaşması'na kadar Osmanlı yardımıyla Rus ileri harekatı karşısında direnmiştir. Fakat Kaynarca Anlaşması'ndaki Kırım Hanlığı'na istiklal verme maddesi görünüşte olmuş, hakikatte ise Kırım Hanlığı'nın Rus kontrolüne girişinin başlangıcı sayılmalıdır. 1783 yılında Rus ordularının Kırım Hanlığı'na girerek Kırım Hanlığı'na son vermesi ve doğrudan doğruya Kırım ülkesinin Rusya'ya ilhakı ile 1783 tarihinde Kırım Hanlığı da tarihe karışacaktır.
1 Moğolların Gizli Tarihi, Monghol-un Niuça Topça'an, Ahmet Temir terc. Ankara 1948, s. 185; Cüveyni, Cihân-Gûşâ, M. Kazvini neşr. I, 115-116; Reşîdüddin, Câmi'üt-tevârih, Behmen Kerîmî neşr, I, s. 430-431.
2 İbn'ül-Esir, El-Kâmil, Tiesenhausen, I.n s. 54-56; Cihân-Gûşâ, I. s. 116-118; Câmi'ü't-tevârih, I. s. 382.
3 Rene Grousset, L'Empire des Steppes, s. 308; P. Pelliot, A propos des Comans, J. A., 1920, s. 149.
4 Reşüdiddin, Câmi'ü't-tevârih, ayni neşr. I, s. 382-383.
5 El-Kâmil, Tiesenhausen, I, s. 57-59.
6 Mogolların Gizli Tarihi, s. 186.
7 Reşidüddin, Câmi'ü't-tevârih, I. s. 383, Reşidüddin metinde Orda'yı Buzurg ve Taht-ı Zerrin tabirlerini kullanmıştır.
8 Mogolların Gizli Tarihi, s. 191.
9 Ötemiş Hacı Tarihi, Z. Velidî nüshası, 16b-17b.
10 Reşüdiddin, Câmi'ü't-tevârih, I, s. 523; Ali Celâyir, Câmi'ü't-tevârih, İ. Berezin neşr., Kazan 1851, II.; s. 114; Ötemiş Hacı Tarihi, 17a, Abdülgaffar Kırımî, Umdetü't-tevârih, Necip Âsım neşr. İstanbul 1343, s. 16-17; Ebulgazi Bahadır Han, Şecere-i Türk, Desmaisons neşr. St. Petersburg, I-II, 1871-1874, I, s. 132.
11 Reşidüddin, Şu'b-i Pençgâne, III, Ahmet kütb. Nu. 2937, 108a-109a, Muiz'zu'l-ensâb, Tiesenhausen, Sbornik Meteryalof Otnosiaşçihsia k İstorii Zolotiy Ordu, A. A. Ramaskoviç, S. L. Volin neşr, II, Moskova-Leningrad, 1941, s. 29vd., Reşüdiddin, Câmi'ü't-tevârih, I, s. 507-513.
12 Ötemiş Hacı Tarihi, 17b; Umdedü't-tevârih, s. 17-18: Seyid Mehmet Rıza, es-Seb'ü's-seyyâr, 34a, Ayrıca bk. M. Kafalı, Cuci Ulusu ve Ak-Orda= Altın-Orda, Gök-Orda, İ. E. F. T. Dergisi, sayı 24, s. 63-65.
13 George Vernadsky The Mongol and Russia, Yale University, 1953, s. 121; A. von. Gabain, Renklerin Sembolik Anlamları, S. Tezcan terc. A. T. D. III, 1, s. 111; Z. Gökalp, Türk Medeniyeti Tarihi, İstanbul 1942, s. 41-42, Fahrettin Çelik, Tarihte Dört Yönün Adlandırılması, Türk Amacı, İstanbul 1942, s. 38-41, 81-84, 132-138, 177-181, 267-277, 334-336, 372, 378.
14 Mu'iniddin Natanzi, Tarih-i Mu'ini, Jean Aubin neşr, Tahran, 1957, s. 81; Kadı Ahmet Gaffârî Tarih-i Cihan-Ârâ, M. Minovî neşr, Tahran 1342, s. 203-205.
15 Geniş malumat için bk. M. Kafalı aynı makale, s. 59-68.
16 The Jurney of John of Plano de Carpini, W. Rockhill neşr, London 1900, s. 21-22.
17 Mogolların Gizli Tarihi, s. 191.
18 Ötemiş Hacı Tarihi, 19a; Umdet'ü't-tevarih, s. 18.
19 Markof, A. K., İnvertarnity katalog Müsülmanskih Monet Ermitaja, St. Petersburg, 1892, s. 528.
20 Şu'b-i Pençgâne, 113a-b; Ali Celayir, Câmi'ü't-tevârih, II, s. 121.
21 Reşüdiddin, Câmi'ü't-tevârih, I, s. 525; Şu'b-i Pençgâne, 113a-b.
22 Reşüdiddin, Câmi'ü't-tevârih, aynı yer; Şu'b-i Pençgâne, aynı yer.
23 Reşüdiddin, Câmi'ü't-tevârih, I, s. 525-526.
24 Reşüdiddin, Câmi'ü't-tevârih, I, s. 526-527.
25 Reşüdiddin, Câmi'ü't-tevârih, I, s. 527-528.
26 Reşüdiddin, Câmi'ü't-tevârih, I, s. 528.
27 Ötemiş Hacı Tarihi, 27b-28b; Reşüdiddin, Câmi'ü't-tevârih, I, s. 529-532.
28 Ötemiş Hacı Tarihi, 29a-31a; Umdet'ü't-tevârih, s. 32-35.
29 Ötemiş Hacı Tarihi, s. 29a-29b; Umdet'ü't-tevârih, s. 32; Ebulgazi "13 yaşında idi" demektedir (Şecere-i Türk R. N neşr. S. 180). Bazı yabancı kaynaklarda bu yaş için verilen rakamlar çok farklı ise de 13-14 yaşı doğru olması lazım. Zira Nogay 1299/1300 yılında ölünce, Toktaga Han'ın Atalığı Bacırtuk-Buka, Toktoga'yı bütün oğlanları öldürmek hususunda ikna etmişti. Özbek Han'ın babası Tuğrulca da bu tarihte öldürülmüş olmalıdır ki hanımı Gelin-Beyalin o sırada Özbek Han'a hamile idi. Özbek Han 1313 yılında tahta çıktığına göre 13-14 yaş doğru olmaktadır.
30 Tarih-i Şeyh Üveys, s. 76.
31 Tarih-i Şeyh Üveys, aynı yer.
32 Tarih-i Mu'ini, s. 85.
33 Tarih-i Mu'ini, s. 84.
34 Ötemiş Hacı Tarihi, 35a-b; Umdet'ü't-tevârih, s. 41.
35 Şu'b-i Pençgane, 109a; Reşiduddin, Câmi'ü't-tevarih, I, s. 506-507.
36 Reşiduddin, Câmi'ü't-tevarih, I, s. 507.
37 Şu'b-i Pençgane, 109a; Reşiduddin, Câmi'ü't-tevarih, I, s. 512.
38 Reşidüddin, Câmi'ü't-tevârih, I. s. 508-510.
39 Tarih-i Mu'ini, s. 88.
40 Tarih-i Mu'ini, s. 88-89; Markof, s. 528.
41 Markof, s. 528.
42 Tarih-i Mu'ini, s. 89.
43 Ötemiş Hacı Tarihi, 31b; Umdet'ü't-tevârih, s. 35.
44 Ötemiş Hacı Tarihi, 36a-b ve 39b; Umdet'ü't-tevârih, s. 41-43.
45 Eserin başlangıcındaki Tini-Bek Han'ın hanımı Melike Hatun'a ait methiye kısmı. Bkz. Kutb, Hüsrev-ü Şirin, A. Zayackovsky neşr., I-II, Varşova 1958, I, s. 27; II, 5b-7b.
46 Tarih-i Cihan-Ârâ, s. 205-206; Tarih-i Mu'ini, s. 93-98.
47 Ötemiş Hacı Tarihi, 17a.
48 Umdet'ü't-tevârih, s. 45, 55, 90-91.
49 Ebulgazi Bahadır Han, Secere-i Türk, s. 184.
50 Ali Celayir, Câmi'ü't-tevârih, s. 158, 159, 163.
51 Markof, s. 463-467 arasındaki hanlar ve paralar. Ayrıca bkz. Lane-Poole, (Stanley), Catalogue of Coins in the British Museum, VI; Coins of the Mongols in the British Museum, London 1881, VI, s. 147-168.
52 Ötemiş Hacı Tarihi, 40b; Umdet'ü't-tevârih, s. 43-44.
53 Ötemiş Hacı Tarihi, 41a; Umdet'ü't-tevârih, s. 45.
54 Ötemiş Hacı Tarihi, 41a; Umdet'ü't-tevârih, s. 45-46.
55 Markof, s. 528'deki 770/1369 yılında Sığnak'ta darbedilen para.
56 Markof, s. 478'deki Saray şehrinde darbedilen H 779/1377 tarihli para.
57 Kazak Hanlarının nesebi şöyledir: Cuci oğlu Tokay-Timur oğlu Örenk-Timur oğlu Açık oğlu Mamıtık (Bahtiyar) oğlu Timur Hoca oğlu Badık Oğlan oğlu Urus Han oğlu Kayırçak oğlu Barak Han, Kazak hanlarının atasıdır. Ali Celayir, Câmi'ü't-tevarih, II, s. 163; Ebulgazi bu soy kütüğünü eksik olarak verimiştir. Bk. RN neşr., s. 184-185. Aynı eksik soy kütüğünü Şihabüddin Mercani, Müstefadü'l-ahbar, fi tarih-i Kazan ve Bulgar, I-II, Kazan 1885-1900, I, s. 122 de ve Murad Remzi, Telfikü'l-ahbar, ve Telkihü'l-âsâr fi ahvali Kazan ve Bulgar ve Mülûki't-Tatar, I-II, Orenburg 1908, I, s. 568'de tekrarlamışlardır.
58 Ötemiş Hacı Tarihi, 40b.
59 Ötemiş Hacı Tarihi, 45b-46b; Umdet'ü't-tevârih, s. 55.
60 Toktamış Han'ın nesebi şöyledir. Cuci oğlu Tokay-Timur oğlu Öz-Timur (Örenk Timur) oğlu Sarıca oğlu Könçek oğlu Tokul-Hoca oğlu Tuy-Hoca oğlu Toktamış (Ebulgazi, Şecere-i Türk, RN neşr. S. 184).
61 Ötemiş Hacı Tarihi, 59a-61a.
62 As-Tarhan hanları Cuci oğlu Tokay-Timur oğlu Kin-Timur oğlu Abay oğlu Togan oğlu Kutluk-Timur oğlu Timur-Kutluk Han oğlu Timur Han oğlu Küçük Muhammed oğlu Ahmet soyundan gelirler. Ali Celayir, Câmi'ü't-tevârih, II, s. 159; Ebulgazi, Şecere-i Türk, RN neşr, s. 185. Müneccimbaşı, Küçük Muhammed, Uluğ Muhammed ve Toktamış'ın küçük oğlu Küçük Sultan'ı birbirine karıştırır. (Müneccimbaşı Ahmet b. Lütfullah, Sahâifü'l-Ahbar, Türkçe terc. II, İstanbul 1285, s. 695-698).
63 Kazan hanlarının nesebi şöyledir. Cuci Hanoğlu Tokay-Timur oğlu Örenk-Timur oğlu (Tok-Timur) Sarıca oğlu Könçek oğlu Tülek-Timur oğlu Habine (Şecere-i Türk'te bu şekildedir. Ötemiş Hacı Tarihinde "Çıga", Umdet'ü't-tevarih'te "Çıgay", Gülbün-i Hanan ve es-seb'ü's-seyyar'da "Canay" şeklindedir.) oğlu İçkili Hasan oğlu Uluğ Muhammed Han (Şecere-i Türk, RN, neşr, s. 184; Umdet'ü't-tevarih, aynı neşr, s. 92-95).
64 Kırım hanlarının nesebi ise: Cuci Han oğlu Tokay-Timur oğlu Örenk-Timur (Tok-Timur) oğlu Sarıca oğlu Könçek oğlu Tülek-Timur oğlu Çıgay veya Canay oğlu Baş-Timur (Taş-Timur) oğlu Gıyasettin Sultan oğlu Hacı Giray şeklindedir. (Umdet'ü't-tevarih, aynı neşr, s. 95-97; Halim Giray, Gülbün-i Hânân, İstanbul 1911, s. 3). Şecere-i Türk'te soy kütüğünün sonunda hata edilmiştir. Bkz. Şecere-i Türk, RN neşr, s. 184.
65 Ötemiş Hacı Tarihi, 17a; Umdet'ü't-tevarih, s. 18.
66 Ebulgazi, Şecere-i Türk, RN neşr, s. 188.
67 Şu'b-i Pençgâne, 114b Ebulgazi, Şecere-i Türk, RN neşr. S. 189; Ötemiş Hacı Tarihi'nde yalnız Şaban, Şevval ve Bahadır adında üç oğlundan bahsediyor. Bkz. 73a.
68 Ebulgazi, Şecere-i Türk, aynı yer; Ötemiş Hacı Tarihi'nde Kutluk-Buka, Bahadır'ın oğlu ve Cuci-Buka'nın babası olarak gösterilmiştir. Bkz. 73a. Fazlullah Ruzbehan, Şiban evladının şeceresinde Bahadır'ın oğlu ve Cuci-Buka'nın babası olarak Yisun-Buka'dan bahsediyor. Bk. Fazlullah Ruzbehan, Mihman-nâme-i Buhara, Minüçihr Sutüde neşr., Tahran 1341, s. 41.
69 Şu'b-i Pençgâne, 114b; Ebulgazi, Şecere-i Türk, RN neşr. S. 189.
70 Ebulgazi, Şecere-i Türk, aynı yer.
71 Ötemiş Hacı Tarihi'nde Tunga eksiktir. Bkz. 73b; Mu'izziü'l-ensab ve Şecere-i Türk bu eksikliği tamamlıyor.
72 Ötemiş Hacı Tarihi, 73a-b.
73 Ötemiş Hacı Tarihi, 45b.
74 Ötemiş Hacı Tarihi, 46a.
75 Ötemiş Hacı Tarihi, 47b; Umdet'ü't-tevarih, s. 55-57.
76 Ebulgazi, Şecere-i Türk, s. 190.
77 Ötemiş Hacı Tarihi, 48b.
78 Ötemiş Hacı Tarihi, 69b.
79 Ebulgazi, Şecere-i Türk, RN neşr, s. 190.
80 Ötemiş Hacı Tarihi, 48b.
81 Ötemiş Hacı Tarihi, 51b.
82 Maveraünnehri Şibanilerin nesebi şöyledir; Cuci oğlu Şiban oğlu Bahadır oğlu Cuci-buka Badakul (Batavul) oğlu Ming-Timur (Melik-Timur) oğlu Fulat oğlu İbrahim (Ayba) oğlu Tuğlu-Şeyh (Devlet Şeyh) oğlu Ebulhayr Han, Ötemiş Hacı Tarihi, 73a-b; Mihmanname-i Buhara, s. 41; Ebulgazi, Şecere-i Türk, s. 189-190.
83 Harezm Şibanilerinin neseb cetveli sırası ile şöyledir; Cuci oğlu Bahadır oğlu Cuci-buka Badakul (Batavul) oğlu Ming-Timur (Melik-Timur) oğlu Fulat (Pulat veya Pusat) oğlu Arab-Oğlan oğlu Hacı Tuğlu oğlu Timur Şeyh oğlu Yadigar Han, Ötemiş Hacı Tarihi, 73a-b; Ebulgazi, Şecere-i Türk, s. 193-200.
84 Tura Şibanilerinin nesebi ise: Cuci Han oğlu Şiban oğlu Bahadır oğlu Cuci-Buka oğlu Badakul (Batavul) oğlu Ming-Timur (Melik-Timur) oğlu Bek-Kondu oğlu Gali Oğlan (Ali Oğlan) oğlu Hacı Muhammed oğlu Mahmudek (Şeybak) oğlu Külük Muhammed oğlu Aybak oğlu Murtaza oğlu Küçüm Han şeklindedir. Ötemiş Hacı Tarihi, 73a-b; Ali Celayir, Câmiü't'tevarih, II., s. 155-156.
85 Wilhelm, V. Radlof, Yarlıki Toktamışa i Timur-Kutluga, ZVORAO, III, Petersburg 1889, s. 20.
86 Mesalikü'l-ebsâr, Tiesenhausen, I, s. 363-368.
87 M. D. Priselkof, Hanskie Yarlıki Russkim Mitropolitam, ZİFFPU, CXXXIII, Petersburg 1916 s. 59.
88 İbn Batuta, Seyahatname, I, s. 376; Kırım'daki Orda Emiri İsa Beg, Tokay Timur'un oğlu Öz-Timur'un oğlu Sarıca'nın oğlu idi. Bkz. Ebulgazi, Şecere-i Türk, s. 178.
89 Mogolların Gizli Tarihi, s. 204.
90 Mesalikü'l-ebsâr, Tiesenhausen, I, s. 363-366.
91 Cihan-guşâ, I, s. 25; II, s. 256, s. 261.
92 İbn Batuta, I, s. 364-369.
93 Berezin, N. İ., Tarhannie Yarlıki Toktamışa, Timur Kutluka i Saadet Gireya, Kazan 1851.
Celâyir, Ali, Cami'ü't-tevârih, I-II, İ. Berezin neşr., Kazan 1851.
Cüveynî, Alaaddin Ata Melik, Tarih-i Cihân-Gûşâ, Mirza Muhammed Kazvini neşr., I-III, London 1912, 1916, 1837.
Ebulgazi Bahadır Han, Şecere-i Türk, Desmaisons neşr., St. Petersburg, I-II, 1871-1874; Türk Şeceresi, Rıza Nur neşri, İstanbul 1925.
El-Kutbî, Ebu Bekr el-Kutbî el-Aherî, Târih-i Şeyh Üveys, J. B. von Loon neşr. ve terc., Gravenhage 1954.
el-Ömeri, Şihabüddin İbn Fazlullah, Mesalikü'l-ebsâr fi memalikü'l-emsâr, Tiesenhausen, I, İstanbul 1941.
Fazlullah Ruzbehan, Mihman-nâme-i Buhara, Minüçihr Sütûde neşr., Tahran 1341. Federof, G. A., Davidof, Kladı Cucidskih Monet, I, Moskov 1960.
Fraehn, Ch. M. Von, Die Münzen der Chane vom Ulus Dschutschi's oder von der Goldenen Horde, St. Petersburg-Leipzen 1832.
Gaffârî, Kadı Ahmet, Tarih-i Cihan-Ârâ, M. Minovî neşr., Tahran 1342.
Halim Giray, Gülbün-i Hânân, İstanbul 1911.
İbn Batuta, Ebu Abdullah Muhammed et-Tanci, Seyahatname, Rıhle; Tuhfetü'n-nuzzar fi garâib'il-emsar ve acâibi'l-esfâr, M. Şerif terc., I-II, III (fihrist), İstanbul 1333-1338.
İbn'ül-Esir İzzüddin Ebu'l-Hasan, Tarih el-Kâmil, Tiesenhausen, I, Türkçe terc. İstanbul 1941.
Kırımî, Abdülgaffar, Umdetü't-tevârih, Necip Âsım neşr., İstanbul 1343.
Kurat, Akdes Nimet, Topkapı Sarayı Müzesi Arşivindeki, Altınordu, Kırım ve Türkistan Hanlarına Âid Yarlık ve Bitikler, İstanbul 1940.
Kutb, Hüsrev-ü Şirin, A. Zayackovsky neşr, I-II, Varşova 1958.
Lane-Poole, Stanley, Catalogue of Oriental Coins in the British Museum, London 1881.
Markof, A. K., İnvertarnity katalog Müsülmanskih Monet Ermitaja, St. Petersburg, 1892.
Mehmet Rıza Seyyid, es-Seb'ü's-seyyâr Ragıp Paşa Kütb, Nr. 1016; Kazım Beğ neşr., Kazan
Moğolların Gizli Tarihi, Monghol-un Niuça Topça'an, Ahmet Temir neşr., Ankara 1948. Muiz'zu'l-ensâb, Tiesenhausen, II, Moskova-Leningrad 1941.
Müneccimbaşı Ahmet b. Lütfullah, Sahâifü'l-Ahbar, Türkçe terc. II, İstanbul 1285.
Natanzi, Mu'iniddin, Müntehâbü't-tevârih-i Mu'ini, Jean Aubin neşr., Tahran 1957.
Ötemiş Hacı, Ötemiş Hacı Tarihi, yazma; Z. Velidî Nüshası., Zeki Velidî Togan Hususi Kütb; Taşkent Nüshası, Zeki Velidî Hususî Kütb. (Kopyası); Mustafa Kafalı, Bu eser üzerinde Basılmamış Dr. Tezi, İstanbul 1965.
Priselkof, M. D., Hanskie Yarlıki Russkim Mitropolitam, ZİFFPU, CXXXIII, Petersburg 1916.
Reşîdüddin, Câmi'üt-tevârih, Behmen Kerîmî neşr., I-II, Tahran 1338.
Reşidüddin, Şu'b Pençgâne, Topkapı Sarayı, III. Ahmet kütb. Nu. 2937.
Rockhill, W., The Jurney of John of Plano de Carpini, London 1900.
Savaliev, P. S., Moneti Cucid of, Cagatayidof, Clearidof i druge, RAOVOT, III, St. Petersburg 1858.
Tiesenhausen, W. G., Altınordu Devleti Tarihine Âid Metinler, I, İsmail Hakkı İzmirli terc., İstanbul 1941.
Tiesenhausen, W. G., Sbornik Meteryal of Otnosiaşçihsia k İstorii Zolotiy Ordu, I, Petersburg 1884; A. A. Romaskoviç-S. L. Volin neşr., II. Moskova-Leningrad, 1941.
Wilhelm, V. Radlof, Yarlıki Toktamışa i Timur-Kutluga, ZVORAO, III, Petersburg 1889.
Araştırmalar:
A. Zeki Velidî, Togan, Türk ve Tatar Tarihi, Kazan 1912.
A. Zeki Velidî, Togan, Umûmî Türk Tarihine Giriş, I, İstanbul 1946.
Çelik, Fahrettin, Tarihte Dört Yönün Adlandırılması, Türk Amacı, İstanbul 1942.
von Gabain, A., Renklerin Sembolik Anlamları, Semih Tezcan terc, Ankara Üniversitesi Tarih Dergisi, George Vernadsky, The Mongol and Russia, Yale University, 1953. Gökalp, Ziya, Türk Medeniyeti Tarihi, İstanbul 1942.
Howorth, Henry, History of the Mongols, I-IV, London 1876-1927.
Kafalı, M, Cuci Ulusu ve Ak-Orda= Altın-Orda, Gök-Orda, İ. E. F. T. Dergisi, sayı 24, İstanbul
Kafalı, Mustafa, Altın-Orda Hanlığı'nın Kuruluş ve Yükseliş Devirleri, İstanbul 1976.
Köprülü, M. Fuad, Altınordu'ya Âid Yeni Çalışmalar, Belleten, V-19, Ankara 1941.
Kurat, Akdes, Nimet Kurat, Kazan Hanlığı, DTCFD. XII/3-4, Ankara 1954.
Murad Remzi, Telfikü'l-ahbar, ve Telkihü'l-âsâr fi ahvali Kazan ve Bulgar ve Mülûki't-Tatar, I-II, Orenburg 1908.
Pelliot Paul, A propos des Comans, Journal Asiatique, Avril-Juni 1920.
Rene Grousset, L'Empire des Steppes, Bozkır İmparatorluğu, M. Reşat Uzmen terc, İstanbul 1980.
Spuler, Bertold, Die Goldene Horde (1223-1502), Wiesbaden 1965.
Şihabüddin Mercani, Müstefadü'l-ahbar, fi tarih-i Kazan ve Bulgar, I-II, Kazan 1885-1900.
Vladimirtsof, B. Y., Mogollar'ın İctimaî Teşkilatı, Abdülkadir İnan terc., Ankara 1944.
Vom Hammer-Purgstall, J., Die Geschichte der Goldenen Horde im Kipschak, Wien-Budapeşte 1840.
Yakubovsky, A. Y., Altınordu ve Çöküşü, H. Eren terc., Ankara 1976.
